در دل کویر، آنجا که اقلیم روی خوش ندارد، انسانها با تلاش سخت برای زیستن در گذر زمان، بناهایی را متناسب با اقلیم کویر بنا کرده اند.
شهرستان نایین با اقلیمی کویری در فاصله ۱۴۰ کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد و بناهای آن نمادهایی از تلاش مردم برای زندگی در کویر است. این شهرستان وسیعترین شهرستان استان اصفهان و یکی گسترده ترین شهرستان های ایران است. قدیمی ترین بنای موجود در شهرستان نایین، نارین قلعه یادگار قوم پارت است که به عنوان دژ مورد استفاه قرار می گرفته و در دوره های بعدی در اطراف شهر گسترش یافته است.
در گذشته، دور تا دور قلعه را خندقی احاطه کرده بود که ارتفاع آن از پایین ترین قسمت خندق تا بالاترین قسمت، حدود پنجاه متر است. این قلعه در هسته مرکزی شهر نایین واقع شده و در اطراف آن هفت محله اصلی به نام های باب المسجد، نو آباد، کلوان، سرای نو، کوی ستگ، چهل دختران و پنجاهه شکل گرفته بود. هر محله از چهار رکن اصلی مسجد، حسینیه، حمام و بازار تشکیل می شده که هنوز تعدادی از این بناها مانند حسینیه ها در شهر وجود دارد.
در واقع این محله ها مرز فرهنگی بین مردم محسوب می شده و در ایام سوگواری های مذهبی هر محله به صورت حداگانه به تشکیل هیات های مذهبی و عزاداری می پرداخته که این آیین تا به امروز حفظ شده است. از جمله این محله های قدیمی، محله باب المسجد است که مسجد جامع نایین در آن شکل گرفته و تا به امروز حفظ شده است.
مسجد جامع نایین متعلق به قرون دوم تا چهارم هجری با ویژگی های خاص معماری بناهای کویری است. این مسجد ایوان و گنبد ندارد و به صورت شبستانی ساخته شده و مناره ای با ارتفاع ۲۸ متر به صورت هشت ضلعی دارد. از جمله شاخصه های این بنا گچبری های زیبا در قسمت محراب و بالای محراب، منبر بسیار زیبا و نفیس متعلق به قرن هشتم هجری که در آن از هنر منبت کاری و گره چینی کام و زبانه استفاده شده است.
در این روش ساخت از هیچ میخی برای اتصالات استفاده نمی شود و آثار میخ هایی که اکنون مشاهده می شود در اثر مرمت هاست. شبستان زیر زمینی این مسجد یا سرداب با شیوه معماری کند، حفاری شده که یکی از ویژگی های منحصر به فرد این مسجد است. سنگ های شفاف مرمر استفاده شده در این شبستان نور را به داخل زیر زمین منتقل و هوای سرداب را در زمستان و تابستان معتدل می کند.
* آسیاب آبی ریگاره
یکی از شاهکارهای معماری شهرستان نایین آسیاب آبی ریگاره با قدمت بیش از هزار سال است که با تکنیک و روش کند و با وسعت زیاد با حداقل ۱۵۰متر طول و عمق ۳۰ متر در دل خاک حفر شده است. ورودی این آسیاب در عمق سه متری قرار دارد و پس از عبور از دالانی بزرگ به طول ۶۰ متر و با شیب بسیار تند به مرکز اصلی آسیاب می رسیم. این دالان با ارتفاع متغیر دو تا چهار متر حفر شده است.
در محوطه اصلی آسیاب در عمق ۲۵ متری، فضاهای متعدد از جمله اتاق ها و اسطبل و محل قرار گرفتن سنگ های آسیاب و تنوره قابل مشاهده است. در این قسمت همچنین سکوهایی برای قرار دادن کیسه های گندم و آرد تعبیه شده آرد پس از آماده شدن، به وسیله حیوانات حمل می شده است. در سقف این آسیاب آبی هواکش هایی تعبیه شده که علاوه بر تهویه هوا، مردم می توانستند سفارش خود و زمان آماده بودن آرد را پیگیری کنند. تا حدود ده سال پیش نیمی از این بنا پر از خاک بود و با تلاش های مستمر و شبانه روزی مرمت گران و کارشناسان میراث فرهنگی شهرستان نایین بعد از چهار سال آماده بازدید شد.
یکی دیگر از جاذبه های دیگر نایین موزه مردم شناسی کویر در یکی از خانه های قدیمی این شهر است. ساختمان این موزه در زمان های گذشته دار الحکومه بوده که پس از گذشت سالیان دراز به محمد کریم پیرنیا استاد مشهور معماری ایران به ارث می رسد. وی این خانه را در اختیار وزارت فرهنگ و هنر سابق گذاشت و در سال ۱۳۷۷توسط اکیپ مردم شناسی تشکیلات میراث فرهنگی وقت به موزه مردم شناسی کویر تبدیل شد.
این خانه متعلق به دوران صفویه است و اجزای مختلفی مانند اندرونی، بیرونی و حیات خلوت دارد. از مهمترین ویژگی هنری خانه پیرنیا وجود نقاشی های دیواری و گچبری های بسیار زیبای آن در ایوان شاه نشین، اتاق تشریفات، و اتاق حاکم است. در این گچبری ها داستان هایی از هفت پیکر نظامی شامل خسرو و شیرین، یوسف و زلیخا، صحنه های شکار و داستان های عاشقانه و خیالی به تصویر کشیده است.
صنایع دستی مردمان سخت کوش کویر، یکی دیگر از جاذبه های گردشگری شهرستان نایین است. کارگاه های عبا بافی در محله محمدیه نایین به صورت متمرکز فعال است در همین محل صنایع دستی به فروش می رسد. مرغوبیت عبای نایین در گذشته و حال بر کسی پوشیده نیست اما به علت استقبال کم و نبود بازار فروش محصولات، عبا بافی نیز رو به فراموشی دارد.
موقعیت اقلیمی این شهرستان در تابستان ها مردم را با مشکل آب شرب خنک مواجه می کرده و برای حل این مشکل یخچال هایی در شهرستان نایین برای تبدیل آب به یخ در زمستان و مصرف آن در تابستان ایجاد کرده اند. در کنار هر یخچال استخری وجود داشته که در زمستان ها پر از آب می شده و به علت هوای بسیار سرد یخ می بسته است.
این یخ ها را به یخچال ها انتقال داده و به صورت لایه لایه روی هم چیده و در آخر بر روی آن کاه می ریختند تا از ذوب شدن آن جلوگیری کنند. فضای یخچال نیز به گونه ای ساخته شده که مانع از نفوذ هوای گرم به داخل و ذوب شدن یخچال ها شود. از جمله یخچال های زیبای شهرستان نائین به یخچال های کلوان، روستای محمدیه، بافران، دو قلوی خور و مهرجان می توان اشاره کرد. این شهرستان غنی از آثار تاریخی- فرهنگی بوده و مکان بسیار مناسبی برای آشنایی با معماری ایرانی در اقلیم های کویری است.
