درباره این مجموعه
باغ دولت آباد در یزد در اواخر دوره افشاریه و درسال ۱۱۶۰ ه.ق توسط محمد تقی خان معروف به خان بزرگ که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود احداث گردید. وی ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر احداث کرد تا آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت آباد برساند و سپس مجموعه حکومتی دارالحکومه خود را بنا نمود.
فضاهای موجود در باغ
این باغ با مساحتی درحدود ۷۰/۰۰۰ مترمربع شامل ساختمان ها، حوض ها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغهایی با درختان انار و انگور و… باگل های فراوانی زینت بخش محیط بوده اند.این باغ به دو قسمت کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تقسیم می شود.
بخش اندرونی شامل: ساختمان های هشتی(بادگیر تابستانه) بهشت آئین (زمستان) حرمخانه(حرمسرا) مطبخ (آشپزخانه) اتاقهای خدمه، اصطبل های تابستانه و زمستانه، درشکه خانه و یک برج دیده بانی و آب انبار خصوصی است. بخش اندرونی محل سکونت حاکم بوده است.
بخش بیرونی (جلوخان) شامل: ساختمان های تالارآئینه، تهرانی، ساختمان سردر اصلی، دو بازارچه، دو برج دیدبانی، آب انبار عمومی ودیوانخانه است.
عمارت های باغ عبارت اند از عمارت بیرونی که در طرف شرق واقع و دارای حوضخانه و بادگیر بلندی است، عمارت واقع در جهت غربی اندرونی و عمارت سردرکه همان ایوان خانه بوده است. بادگیر باغ دولت آباد که به شکل منشوری ساخته شده است با ارتفاع ۳۳ متر و ۸۰ سانتیمتر مرتفع ترین بادگیری است که تا به حال در ایران شناخته شده است.
ویژگی های مهم این باغ ساختمان هشتی با بادگیری به ارتفاع ۳۴ متراز کف ساختمان است. که مرتفع ترین بادگیر خشتی جهان می باشد. دراین ساختمان ها با تلفیق باد و آب که درحوضهای داخل ساختمان درجریان است هوای خنک به قسمت شاه نشین و تالارها انتقال پیدا می کند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته می شود.
– گونه شناسی باغ دولت آباد
دولت آباد از نقطه نظر گونه شناسی دارای عملکرد ، باغ “سکونتگاهی- حکومتی” است. به نحوی که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی ، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده و باغ اندرونی،بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار می رفته است. «درباغ های سکونتگاهی- حکومتی عرصه اندرونی را از سایر عرصه ها کاملاً متمایز می کردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین می کردند.» (حیدرنتاج ۱۳۸۵)
از دیدگاه گونه شناسی کالبدی ، دولت آباد از نوع “باغ-حیاط” به شمار می رود زیرا ساختمان ها و عمارات آن در اطراف باغ قرار می گیرد. مانند نارنجستان قوام و باغ هفت تنان در شیراز
هندسه باغ دولت آباد یزد
یکی از خصوصیات مهم باغ ایرانی ، نظم دقیق و هندسی در نحوه کاشتن درختان است و برای این منظور هر بخش از باغ که به شکل مربع یا مستطیل است به مربع های کوچک تقسیم و در هر راس این شبکه مربعی یک درخت که عمر طولانی تر دارد کاشته می شد و سپس این مربع ها به مربع های کوچک تر تقسیم و در هر راس آن درختان با عمر متوسط و به همین ترتیب درختان با عمر کوتاه در رأس های مربع های میان آنها کاشته می شد.(انصاری, باغ ایرانی)
در این مجموعه هندسه باغ یک هندسه ی منظم است که سطح باغ را به دو بخش مستطیلی شکل عمود بر هم (باغ بیرونی و باغ اندرونی) تفکیک کرده است. محور تقارن مستطیل بزرگتر ، محور اصلی باغ اندرونی است که آبنمای بزرگ باغ به ابعاد ۱۹۴ در ۱۲ متر بر این محور منطبق می باشد. در واقع این محور، همان محوری است که عمارت سردر را به عمارت هشتی متصل می کند. «معمار باغ با کاشت درخت در دو جانب محور اصلی ، علاوه بر این که سبب تمرکز دید بسوی عمارت های اصلی باغ می شود ، موجب عدم محدودیت دید از سوی هر یک از عمارات بسمت منظر باغ نیز می گردد و بر اتصال بصری بین دو عمارت تاکید می کند».(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳) «وجود چشم انداز اصلی به شکل مستقیم و کشیده در محور طولی باغ روبروی کوشک و کاشتن درختان بلند در دو طرف آن نقشی اساسی در ایجاد پرسپکتیوی دارد که باغ را طولانی تر جلوه گر می سازد». (انصاری, باغ ایرانی)
آبنما که دقیقا بر محور تقارن باغ اندرونی منطبق می باشد سطح باغ را به دو کرت مستطیلی متقارن تقسیم می کند. «در باغ اندرونی قسمت عمده باغ کرت بندی شده است. تناسبات کرت بندی ها از تناسبات دو باغ مستطیل شکل تبعیت می کند.» (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳)
محورتقارن مستطیل کوچکتر که همان باغ بهشت آیین می باشد بر محور اصلی باغ عمود می باشد. مستطیل باغ بهشت آیین توسط یک حوض مستطیلی بزرگ که عمود بر محور تقارن مستطیل است به دو قسمت مربع شکل تقسیم می شودکه در واقع کرت های اصلی باغ بهشت آیین همین مربع ها می باشند.
