گروه مهندسین ایران معماری
در این بخش تحت عنوان مقالات در معماری بر آن شده ایم تا مجموعه ایی از مقالات ،گفتارها و نظریات موجود در جامعه معماری ایران و جهان را ارائه دهیم، تا سرآغازی نوین در عرصه بحث مبانی و مفاهیم نظری معماری باشد.
ریخت شناسی حیاط مرکزی در خانه‌های بوشهر
نویسنده : ایمان رئیسی
خلاصه
در این پژوهش ریخت شناسی حیاط مرکزی در خانه‌های بوشهر مورد بررسی قرار خواهد گرفت. ابتدا به شرح مختصر اهداف و روش تحقیق پرداخته می شود و با تعریف مورفولوژی به اقلیم بوشهر و گونه شناسی معماری مسکونی در آنجا اشاره خواهد شد، سپس جنبه‌های مختلف ریخت شناسی حیاط مرکزی در خانه‌های منتخب بررسی شده و الگوی مناسب برای مسکن اقلیمی در بوشهر معرفی می شود و در پایان مهمترین ویژگیهای حیاط مرکزی در قالب نتیجه‌گیری ارائه خواهد شد.
مقدمه
معماری هنری است که در اثر تکامل تجربیات مردمان دوره‌های مختلف تاریخ همواره غنی‌تر شده است و در این راستا بافت‌های تاریخی و سنتی دارای یک گونه شناسی معماری هستند که به نحو بسیار مطلوبی به مسائل اقلیمی و فرهنگی پاسخ داده‌اند.
در این راستا، تصمیم گرفتم که به مطالعه ی یکی از جلوه‌های بارز معماری ایرانی- که در گذشته بسیار بدان توجه می‌شد و اکنون به فراموشی سپرده شده است- بپردازم. حیاط مرکزی، الگوی جاویدان معماری ایران است که همواره جایگاه بسیار مهمی در تاریخ معماری ایران داشته است. حیاط بسته به شرایط اقلیمی و فرهنگی هر منطقه دارای گونه‌شناسی متفاوتی است و از آنجا که بحث این مقاله پیرامون حیاط مرکزی در خانه‌های بوشهر است، لذا بطور خاص به آن می‌پردازیم و جنبه‌های مختلف مورفولوژیکی آنرا مورد بررسی قرار می‌دهیم. منظور از مورفولوژی در اینجا شناخت جنبه‌های کالبدی و بیولوژیکی با همدیگر است و به عبارت دیگر در مورفولوژی، دوری یا نزدیکی، به بدنه‌های آب، گیاه، صحرا، رودخانه و دریا مورد توجه قرار می‌گیرد.
“اگر معماری مسکونی مکانهایی چون گیلان، مازندران و آبادیهای خاص چون ماسوله، زیارت و ابیانه کاملاً برونگرا هستند و مناطق مرکزی ایران مثل یزد، اصفهان، کاشان و شیراز درونگرای کامل می‌باشند، بوشهر را میتوان حلقه‌ی اتصالی بین این دو نوع معماری دانست.
چه عواملی باعث ایجاد این ویژگی در بوشهر شده است؟
در معماری مسکونی این شهر افزون بر بکارگیری حیاط در سازماندهی فضاهای مختلف، از عناصری چون طارمه (نوعی ایوان) و شناشیل (نوعی پیشگاه یا بالکن) در نمای بیرونی و روبه فضای باز شهری استفاده شده است. ” [i] قرارگیری در کنار دریا سبب شده است تا معماری انطباق بسیار زیادی با اقلیم پیدا کند.هدف ما در این تحقیق، شناخت ویژگیهای اقلیمی حیاط مرکزی در خانه‌های بوشهر است که با بررسی موردی نمونه‌های مطالعاتی و مقایسه‌ی ویژگیهای آنها به راه کار اقلیمی مناسب در خانه‌های بوشهر دست خواهیم یافت.
موقعیت و ساختار بافت قدیم بوشهر
” شبه جزیره‌ی بوشهر ویژگیهای جغرافیایی جالبی دارد. در فصل بالا آمدن آب دریا، شهر تقریباً از همه طرف محصور آب می‌شود و تنها راه ارتباطی به برازجان است که این جزیره فصلی را با دنیای خشک بیرون متصل میکند… در محدوده‌ی بوشهر ناهمواریهای ناحیه‌ی جنوبی تنگستان، کنگان و رشته کوههای شمالی رودخانه خشک و ارتفاعات گچ‌ترش قرار گرفته‌اند. مهمترین رودخانه‌های دائمی استان مند و دالکی می‌باشند.
عواملی که باعث شده است بوشهر در مکان فعلی، محلی مناسب برای زندگی باشد عبارتند از:
-خور سلطانی به عنوان بستری آرام برای پهلو گرفتن مرکب‌های دریایی.
-ارتفاع مناسب بین دریا و لنگرگاه که باعث می‌شود وسایل حمل و نقل دریایی در کنار شهر لنگر بیاندازند. شکل طبیعی اراضی بوشهر به نحوی است که در دو نقطه‌ی بوشهر کنونی و ریشهر قدیم دو نقطه مرتفع قرار گرفته که بین آنها دو گودی به وجود آمده است. این ارتفاع مناسب باعث شده که آبهای سطح الارضی و تحت‌الارضی مزاحم ساخت و ساز و زندگی مردم نشود در حالی که بناهایی که در دوره معاصر در این گودی طبیعی ساخته شده‌اند با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند.
-ورزش بادهای فصلی مطبوع مثل باد شمال در تابستان.
-سهولت در استفاده از مصالح سنگی محلی متشکل از لایه‌های به هم فشرده و رسوبی مرجانی .
شهر قدیم در محدوده فعلی بافت قدیم از سه طرف به دریا و از طرف جنوب به باروئی که از غرب به شرق امتداد داشته محدود می‌شده است. در شرق آن تأسیسات بندر، تجارتخانه‌ها، کاروانسراها و بازار قرار داشته است و در قسمت غربی بندر بخش اداری- حکومتی شامل امارت امیریه، کنسولگری انگلستان و چند کنسولگری دیگر مستقر بوده‌اند و فاصله بین این دو بخش را محلات مسکونی به خود اختصاص داده بودند. این بخش شامل چهار محله بهبهانی، شنبدی، دهدشتی و کوتی بوده که هر کدام دارای مرکز محله‌ای در کنار مسجد بوده‌اند و تمام فعالیت‌های اجتماعی مردم حول این مراکز قرار داشته است. این محله‌ها هنوز با همان نام‌ها و مشخصات باقی مانده‌اند.
برونگرائی و دارا بودن کمترین بدنه‌های مشترک در همسایگی‌ها با هدف بیشترین استفاده از جریان هوا، بافت شهر را به بلوکهائی مجزا که هر یک از یک یا چند واحد مسکونی تشکیل شده‌اند تفکیک کرده است. بلوک‌هایی به هم تنیده با شبکه‌ای نامنظم از کوچه‌های متقاطع که از میادین کوچک بافت عبور کرده و در آخر به دریا می‌رسند.
یکی از ویژگیهای مهم معماری بوشهر، ایجاد حیاط مرکزی همراه با برونگرایی است. “تراکم زیاد خانه‌ها و کوچه‌ی باریک، امکان عبور جریان هوا و گذر آن از داخل خانه‌ها را میسر نمی‌ساخته است. با توجه به گرما و رطوبت زیاد هوا در این شهر، با ایجاد روزنهای متعدد در پوسته بیرونی خانه و اتصال روزنها با حیاط، مسیری مناسب برای گردش جریان باد مناسب در نظر گرفته شده است. بخشی از این وظیفه به عهده‌ی طارمه‌ها و شناشیل‌های بیرونی است.
افزون بر این با توجه به منظره‌ی زیبای ساحل نیلگون خلیج فارس، این دو وسیله‌ی مفیدی برای بهتر دیدن این چشم‌انداز زیبا می‌باشد. پس در واقع حیاط علاوه بر سازماندهی فضاهای مختلف در جوار خود و ارتباط با فضاها با هم، یک نوع هواکش مصنوعی نیز محسوب می‌شده است .
خانه‌های بوشهر برای استفاده از ورزش باد مناسب در طبقات گسترش یافته‌اند ولی خانه‌های بندر لنگه، کنگ و عباس به وسیله باد گیر این عمل را انجام داده‌اند. بادگیرهای چهار طرفه هدایت می‌نمودند. این بادگیرها از نوع ساده چهار طرفه بوده و قسمت قفسه و ساقه‌ی آن به چند شکل ساخته شده است. یک بادگیر هشت وجهی نیز در خانه عباسیان در محله بلوکی بندرلنگه مشاهده شده است.
با استفاده از اطلاعات آب و هوایی این شهر و تطابق آن با تقسیم بندی کوپن (koppen) به این نتیجه می رسیم که شهر بوشهر به لحاظ تقسیم بندی اقلیمی در منطقه ی AW (آب و هوای گرم و مرطوب با زمستان خشک) قرار می گیرد.
گونه‌شناسی
خانه‌های بوشهر بر مبنای فضاها و عناصری که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت، سازماندهی شده‌اند. این فضاها در اطراف یک حیاط قرار گرفته‌اند. “همین فضاها در عمارات یا خانه‌های اعیانی بزرگ به چند حیاط اندرونی، بیرونی و نارنجستان تقسیم شده‌اند. بخش‌های مختلف خانه‌های یک حیاطه در چند گونه رایج زیر سازماندهی شده است:
۱-فضاها در یک جبهه سازماندهی شده‌اند.
۲-فضاها در دو جبهه حیاط و روبروی هم قرار گرفته‌اند.
۳-فضاها در دو طرف حیاط به صورت عمود بر هم (L) سازماندهی شده است.
۴-فضاها در سه طرف حیاط به صورت (U) سازماندهی شده است.
۵-فضاها در چهار جبهه حیاط قرار گرفته‌اند.
ویژگیهای فضاهای خانه
در خانه‌های بوشهر فضاهایی وجود دارد که در اکثر آنها مشترک است. این فضاها عبارتند از: ورودی، حیاط، اتاق، طارمه، شناشیل، پلکان، بون، آب انبار.
ورودی:در بوشهر مانند سایر نقاط ایران ورود به خانه با هدایت و دعوت سر در انجام می‌گیرد. یکی از تفاوتهای سردر خانه‌های بوشهر با مناطق دیگر، ایجاد روزنی در بالای در است که هم به عنوان نورگیر و هم هواکش عمل میکند. این روزنها در انواع مختلف سنگی، چوبی و فلزی می‌باشند. دیگر اینکه در تعداد قابل توجهی از خانه‌ها عمل ورود به حیاط مستقیماً بعد از در و با ارتباط بصری مستقیم با آن صورت می‌گیرد. که این ویژگی‌هم در راستای اقلیم منطقه و برای هدایت سریع جریان هوا از کوچه به حیاط است.
حیاط: ” عناصر مختلف حیاط نسبت به عملکرد مورد نیاز و نوع خانه متفاوت هستند. در خانه‌های معمولی با اندازه نه چندان بزرگ، باغچه، چاه آب، حوض و آب انباری کوچک عناصر اصلی در حیاط می‌باشند. باغچه در خانه بوشهری فضای سبز کوچکی با مساحتی در حدود یک یا دو متر مربع است. فضای سبز بزرگتر باغ نامیده می‌شود (همان باغچه در نواحی مرکزی ایران). در این فضای سبز انواع درختان و گلها مثل: نارنج، لیمو و ترنج (لالنگ)، نخل، کنار (سدر)… و گلهای زمستانی
مانند: لادن، جعفری و غیره کاشته می‌شود.
حوض‌ها نیز در ابعاد و شکل‌های متفاوت ساخته شده‌اند. بیشترین نوع آن چهارگوش کشیده است. در بعضی خانه‌های کوچک چاه آب در حیاط است ولی در خانه‌های بزرگتر چاه در یکی از جبهه‌های خانه در فضایی به نام چاهخانه قرار دارد.
ابعاد حیاط نسبت به مساحت زیر بنای خانه متغیر است. نکته جالب توجه در تعدادی از خانه‌ها، کوچکی حیاط نسبت به فضاهای اطراف آن می‌باشد. این مورد شاید فقط خاص بوشهر باشد چه، در خانه‌های شیراز و یزد با افزایش سطح زیر بنای خانه در طبقه هم سطح حیاط، ابعاد و تناسب حیاط نیز تغییر می‌کرده است. علت این امر را باید در ارتباط با عملکرد حیاط جستجو کرد. در اینجا حیاط افزون بر فضایی مهم در سازماندهی فضاهای مختلف و ایجاد ارتباط بین آنها، عملکرد یک هواکش برای جریان هوایی که از روزنهای مختلف وارد خانه می‌شوند را دارد.
اتاق: بر مبنای سازماندهی کل فضاها و تقسیم آن به فضاهای تابستان نشین و زمستان نشین، اتاقهای مختلف شکل گرفته است. ارتفاع دادن به خانه، جهت رسیدن به مسیر حرکت بادهای مناسب سبب شده است که اغلب اتاقهای تابستان نشین در طبقات بالا و اتاقهای زمستانی در طبقه همکف یا کمی پایین‌تر از سطح حیاط قرار گیرند.
اتاق زمستانی، اتاقی کوچک با تعداد کمی بازشو است و گودی آن در سطح زمین و بسته بودن آن از چند جهت باعث گرم شدن سریع آن می‌شود. بر عکس اتاقهای تابستانی فضاهایی هستند که در جبهه‌های مختلف آن بازشوهای کامل یا نیم دری‌ها قرار گرفته‌اند. در بسیاری از خانه‌ها این اتاق مانند یک بادگیر عمل میکند و در بعضی نیز تعداد بازشوهای آن در هر چهارجبهه اتاق به شانزده عدد می‌رسد… عناصر مختلف یک اتاق، شامل بازشو، در انواع در و نیم‌دری، گلجام، ارسی، طاقچه، درو، حصیرهای کف و غیره است.
ویژگی مهم درها در برخی از اتاقها دو جداره بودن آن است. معمولاً جداره بیرونی از نوع کرکره‌ای (کرکری) بوده و در جداره داخلی، مثل درهای مناطق دیگر دارای دو لنگه است. با باز کردن در داخلی میتوان بدون تابش نور شدید و دید مستقیم از بیرون، جریان باد مطبوع را به داخل اتاق هدایت کرد.
طارمه: ” بطور کلی طارمه همان ایوان یا صفه است که در معماری بیشتر ایران رواج دارد. طارمه فضایی است که از یک طرف باز و گاهی بدون سقف و به عنوان نشیمن موقت فصلی، دالان و ارتباط دهنده‌ی چند فضا مورد استفاده قرار می‌گیرد … اندازه طارمه نسبت به نیاز و ابعاد خانه متغیر و حداقل عرض آن به اندازه عرض یک راه‌پله دو طرفه یا مدور است. این اندازه از عرض یا طول یک اتاق تا چند اتاق و حتی طول و عرض یک خانه در نوسان است.
شناشیل: این عنصر در مقایسه با سایر فضاها، عملکرد حاشیه‌ای تری دارد اما بعنوان عامل مهمی در انتخاب خانه‌های بوشهر به عنوان حلقه‌ای از برونگرایی و درونگرایی مطرح است.
شناشیل دارای چند کارکرد مهم است: نخست مکانی برای استفاده از نسیم و وزش بادهای مطبوع است. در خانه‌های کنار ساحل جنوب میتوان بوسیله‌ی شناشیل از منظره‌ی زیبای خلیج
نیلگون فارس استفاده کرد. شناشیل‌های داخلی که در یک یا چند جبهه‌ی طبقات بالا و مشرف به حیاط ساخته شده‌اند، رابط فضاهای مختلف نیز می‌باشند.
پلکان: به علت گسترش در ارتفاع، پلکان در خانه‌های بوشهر نقش ویژه‌ای دارد. محل استقرار پلکان‌های خانه را میتوان به سه دسته کلی در طبقه همکف در طبقه اول و بام تقسیم نمود.
بون: بام (بون) محلی مناسب برای خوابیدن در شبهای تابستان بوده است. بدین منظور گاهی اتاقی کوچک جهت قرار دادن وسایل به نام سرپله داشته است. در برخی خانه‌های اعیانی دستشویی نیز در بام تعبیه شده است. بام دارای دو حصار خارجی و داخلی بنام معجر است. حصارهای خارجی در اشکال متنوع زیر ساخته شده‌اند:
-حصارهای کاملاً بسته سنگی با اندود گچ.
-حصارهایی با مصالح سنگی و اندود گچ با شبکه‌های کوچک.
-حصارهایی با ستونهای سنگی و اندود گچی و نرده‌های ساده فلزی یا چوبی بین آنها.
-حصارهایی با ستونهای سنگی و اندود گچی و کرکری‌هایی بین آنها.
خانه‌های بوشهر علاوه بر فضاهای یاد شده، قسمتهای دیگری مانند مطبخ، انباری، حمام و چاه خانه نیز داشته است. از آنجا که کارکرد اقلیمی خاصی نداشته‌اند بطور خاص به آنها نمی‌پردازم.
نمونه‌های مطالعاتی
جهت بررسی جنبه‌های مورفولوژیکی حیاط در خانه‌های بوشهر، چهار نمونه مسکن انتخاب شد که همگی دارای فضا در چهار جهبه‌ی حیاط می‌باشند. این گونه تکامل یافته‌تر از سایر گونه‌ها در بوشهر بوده و دارای تنوع فضایی بیشتری است، لذا این گونه جهت بررسی انتخاب شد. جدول شماره۲
جنبه‌های ریخت‌شناسانه حیاط
موقعیت حیاط در خانه و همجواری
برای بررسی این جنبه‌ی حیاط باید به رابطه‌ی فضای باز و بسته و همچنین همجواری و همسایگی آنها توجه نمود. در چهار نمونه‌ی مورد مطالعه، حیاط بوسیله‌ی بدنه‌های معماری محدود شده است. اما همجواری‌های آنها در بافت دارای ویژگیهای متفاوتی است که در جدول زیر نشان داده شده است. جدول شماره ۳
جهت قرارگیری و کشیدگی
به طور عمده جهت قرارگیری و کشیدگی حیاط‌ها بگونه‌ای است که حداکثر استفاده را از باد مناسب شمال و جریان‌های مناسبی که در روز از دریا به ساحل و در شب از ساحل در دریا در حرکت‌اند، ببرند. همچنین حداکثر سایه‌اندازی در طول روز از مهمترین عوامل کشیدگی ساختمانها در این اقلیم به شمار می‌آید.
از آنجا که نمونه‌های شماره یک و دو در میان بافت محله کوتی قرار گرفته‌اند، بعلت محدودیت‌های بافت، دارای زاویه‌ی چرخشی نسبت به محور شمال- جنوب‌اند. نمونه‌های شماره سه و چهار که در کنار ساحل قرار گرفته‌اند کاملاً در راستای شمال- جنوب می‌باشند. جدول شماره ۴
نسبت ابعاد
برای دریافت ویژگیهای کالبدی نمونه‌های انتخاب شده در راستای افق و در راستای قائم محاسباتی صورت گرفته است که در جدول شماره ۵ ارائه می‌شوند:
فرم حیاط
بطور کلی در معماری ایران فضاهای بازدارای فرم هندسی منظمی هستند و اگر فرم زمین هم نامنظم باشد، سعی شده است فرم حیاط هندسی و منظم باشد. با توجه به این خصوصیت، فرم حیاط در خانه‌های بوشهر هم بصورت منظم و چهار ضلعی، سازماندهی شده است.
فرم حیاط در خانه‌های شماره یک، دو و چهار مستطیل شکل و در خانه شماره سه، مربع شکل است.
بدنه‌های حیاط
حیاط به عنوان یک فضای زیستی زنده و مطلوب در خانه‌های ایرانی، از دو جهت قابل بررسی است:
۱- بدنه‌های طبیعی ۲- بدنه‌های مصنوع.
بدنه‌های طبیعی شامل خاک ( و مواد معدنی دیگر)، آسمان، آب، گیاه حیوان و انسان می‌شود و بدنه‌های مصنوع شامل کالبد و معماری ساخته شده‌ی موجود می‌شود.
بدنه‌های طبیعی
خاک به عنوان بستر هر معماری در نمونه‌های مورد مطالعه به گونه‌ای توانسته است در زیر، رو و بالای خود فضاهایی را سازمان دهد تا بتواند از ویژگیهای محدوده‌ی دمایی ثابت، و محدوده‌ی رطوبتی ثابت که منجر به تبادل حرارتی- رطوبتی با محیط و بدنه‌های اطراف خود می‌شود و در نهایت منجر به جریان هوا می‌شود، بهره گیرد. آسمان نیز به عنوان عاملی که می‌تواند مهمترین تأثیرات محیطی را در اختیار فضای حیاط و استفاده کنندگان آن قرار دهد، شناخته می‌شود.
حیاط موقعیتی را برای خانه فراهم میکند که فضای خانه را در برابر نور روز، سیاهی شب، باد، باران، صدا و ویژگیهای فضای باز قرار دهد.
آسمان چه در طول روز و چه در طول شب محدوده‌ی دمایی- رطوبتی متغیری را در فضای باز خانه قرار می‌دهد که این محدوده‌ها منجر به تبادل حرارتی- رطوبتی، و در نهایت جریان هوا می‌شوند. برای شناسایی چگونگی کیفیت این بدنه‌ی طبیعی حیاط شاخصی وجود دارد تا بتوان ابعاد این موضوع را که مجرای عبور و ورود طبیعت به داخل ساختمان است بررسی کمی کرد.
این شاخص نسبت وضعی (Aspect Ratio) است. نسبت وضعی، نسبت سطح کف حیاط به مجذور میانگین ارتفاع دیوارهای محصور کننده‌ی آن است. (این نسبت در مطالعات Baker, Fanchiotti, steemers در سال ۱۹۹۳ آمده است. در مقایسه، بزرگی این نسبت بیانگر گشودگی بیشتر آن رو به آسمان است. که این گشودگی به ورود تابش آفتاب به داخل حیاط در طول روز، و به خنکی بر اثر تشعشع سرمای آسمان در طول شب و اجازه‌ی ورود و وزش باد به داخل فضا کمک میکند.
در نمونه‌های مورد مطالعه این نسبت محاسبه شده است.
این محاسبه نشان می‌دهد که حیاط خانه شماره یک نسبت به سایر خانه‌ها از مجرای بزرگتر و ویژگی دعوت کنندگی بیشتری برای نور و گرمای روز، سیاهی شب، باران و باد برخوردار است. با توجه به ویژگیهای اقلیم بوشهر، هر چه این نسبت پایین‌تر باشد، خانه کارکرد اقلیمی بهتری دارد.
گیاه در خانه‌های بوشهر نقش سایه‌اندازی دارد و گیاهانی که در حیاط خانه‌های بوشهر قرار گرفته‌اند دارای حداقل رطوبت‌دهی به محیط‌اند و در مجموع جایگاه بسیار کمی را در حیاط اشغال می‌کنند.
آب نیز به دلیل رطوبت بالای اقلیم بوشهر، دارای جایگاه بسیار کمی در حیاط خانه‌ها است. وجود حوض‌های کوچک آب در وسط حیاط بیشتر جنبه‌ی نمادین یا عملکردی دارد تا اینکه مانند مناطق دیگر ایران دارای کارکرد اقلیمی باشد. با توجه به جدول شماره ۶ مشاهده می‌شود که در نمونه‌های بررسی شده جایگاه آب بسیار ناچیز است.
بدنه‌های مصنوع
بدنه‌ی بسته و باز از اجزای مصنوع حیاط هستند که بوسیله‌ی مصالح ساختمانی مانند خشت، آجر، شیشه و … ساخته شده‌اند. نسبت این سطوح از چند جنبه قابل بررسی است. سایه‌اندازی، جرم حرارتی، جذب یا باز تابش نور از مسائلی هستند که با کارکرد اقلیمی بدنه‌های مصنوع نسبت مستقیم دارند. محاسبه‌ی نسبت سطوح بدنه‌ها به سطح کف و نسبت باز و بسته بودن بدنه‌ها نمایانگر تدبیرهای اقلیمی منطقه است. همچنین محاسبه‌ی شاخص سایه‌گیری در این منطقه حائز اهمیت است.
” شاخص سایه‌ی خورشیدی مرتبط است با در معرض بودن حیاط در برابر خورشید در زمستان. این شاخص بیانگر نسبت ارتفاع دیوار جنوبی به پهنای شمال- جنوبی حیاط است. در مقایسه، بزرگی این نسبت بیانگر عمق زیادی است که دیوار حیاط آن را پوشش می‌دهد و مقدار کمتری تابش آفتاب به کف حیاط و یا حتی دیوار شمالی می‌رسد.
این نسبت‌ها در نمونه‌های مطالعاتی محاسبه شده و در جدول شماره ۸ زیر ارائه شده است:
S-C معرف نسبت سطح دیوار جنوبی به سطح کف حیاط است.
N-C معرف نسبت سطح دیوار شمالی به سطح کف حیاط است.
W-C معرف نسبت سطح دیوار غربی به سطح کف حیاط است.
E-C معرف نسبت سطح دیوار شرقی به سطح کف حیاط است.
مصالح بکار رفته در بدنه‌های حیاط همگی بگونه‌ای‌اند که حداقل جذب حرارتی را داشته باشند و رنگ جداره‌ها هم به بازتابش نور کمک میکند. رنگ بدنه‌ها همگی سفید یا کرم روشن است و درب و پنجره‌ها همه از چوب ساخته شده‌اند. سطح باز شو در بدنه‌ها به حداکثر ممکن رسیده است تا جایی که در خانه‌ی مهربان (نمونه شماره ۳) فقط سطوح تیر‌ها و ستونها پراند و بقیه سطوح همگی خالی شده‌اند، دیگر اینکه باز شوها از سطوح جداره عقب‌تر نشسته‌اند تا ورود نور خورشید به درون فضاها کنترل شده‌تر باشد. یکی دیگر از ویژگیهای بارز بدنه‌ها در معماری بوشهر، قرینه بودن جداره‌های مقابل هم است. این ویژگی باعث می‌شود تا جریان هوا به راحتی از فضاها عبور کرده و تهویه صورت پذیرد.
کف حیاط در خانه‌های بوشهر پایین‌تر از اولین کف مسکونی خانه قرار می‌گیرد. این فاصله ایجاد شده در بعضی خانه‌ها بوسیله‌ی سنگ‌های متخلخل مرجانی که در محل به وفور یافت می‌شود پر شده و در دیگر خانه‌ها از آن فضاها بعنوان انبار استفاده می‌شود. اختلاف ارتفاع ایجاد شده هم از نفوذ رطوبت به سطح سکونت جلوگیری میکند و هم فضایی برای انبار در خانه بوجود می‌آورد.
نکته‌ی قابل توجه دیگر که در ابتدا هم به آن اشاره شد، نسبت سطح حیاط به کل سطح خانه است، این نسبت با افزایش سطح کل خانه افزایش نمی‌یابد، بلکه تابع خاصیت اقلیمی حیاط می‌باشد.
با توجه به مطالب ارائه شده در می‌یابیم که الگوی مسکن در بوشهر بسیار با اقلیم منطقه هماهنگ بوده و کلیه‌ی مسائل اقلیمی در آن رعایت شده است، تا جایی که میتوان گفت معماری در آنجا تحت تأثیر اقلیم شکل گرفته است و مسائل فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی نقش بسیار کمرنگ‌تری در معماری آنجا داشته است. و در این میان حیاط مرکزی بعنوان اصلی‌ترین عنصر اقلیمی خانه نقش به سزایی در کنترل اقلیم منطقه به عهده دارد.
نتیجه‌گیری:
با توجه به بررسی نمونه‌های مطالعاتی نتایج زیر استخراج شده است:
۱-حیاط علاوه بر نقش سازماندهی فضاها، بعنوان یک هواکش مصنوعی هم عمل میکند.
۲-کشیدگی غالب خانه‌ها در راستای شمال- جنوب است، مگر در مواردی که محدودیت‌هایی از جانب بافت به خانه وارد شده باشد.
۳-شکل حیاط عمدتاً چهار ضلعی منظم است.
۴-بدنه‌های آب و گیاه نقش اساسی در کارکرد اقلیمی حیاط ندارند.
۵-ارتفاع دیوارهای شمالی و جنوبی و شرقی و غربی عمدتاً یکسان است.
۶-بعلت محدودیت سطح حیاط، نگهداری حیوانات اهلی در آنجا مشاهده نشده است.
۷-نسبت سطح دیوارهای شمالی و جنوبی به سطح حیاط بیشتر از نسبت سطح دیوارهای شرقی و غربی به سطح حیاط است.
۸-میانگین شاخص سایه ۱۳/۱ است. یعنی تقریباً تمام سطح حیاط پوشیده از سایه است.
۹-بازشوها در اکثر جداره‌ها بصورت قرینه قرار گرفته‌اند.
۱۰- سطح کف حیاط پایین‌تر از سطح مسکونی است.
۱۱- گسترش مساحت خانه با گسترش سطح حیاط رابطه مستقیم ندارد.
منابع :
- معماریان، غلامحسین- آشنایی با معماری مسکونی ایران– گونه‌شناسی درونگرا- انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران- مهرماه ۱۳۷۶
- مفیدی شمیرانی، سید مجید- اقلیم شناسی، جزوه درسی شماره ۲
- بذرافکن، کاوه- ریخت‌شناسی معماری حیاط ایرانی و رویکرد اقلیمی آن– پروژه درس اقلیم و معماری، استاد راهنما دکتر سید مجید مفیدی شمیرانی- تیر ماه ۱۳۸۱
- زندگی جدید، کالبد قدیم– گزیده‌ای از بناهای با ارزش تاریخی- عکاس: جاسم غضبانپور- نشر وزارت مسکن و شهرسازی- چاپ اول ۱۳۷۲
- کولیوند، علی- بافت قدیم بوشهر– مجله آبادی- شماره ۳۶- دور دوم- پاییز ۱۳۸۱
· کسمایی ، مرتضی ـ اقلیم و معماری ـ شرکت خانه سازی ایران ـچاپ اول ۱۳۶۳
معماریان، غلامحسین- آشنایی با معماری مسکونی ایران- گونه‌شناسی درونگرا- صفحه ۵۵
برای مطالعه بیشتر درباره‌ی ویژگیهای طبیعی بوشهر مراجعه کنید به: سید جعفر حمیدی، نهضت ابوسعید گناوه‌ای- موسسه خدماتی فرهنگی رسا- صفحه ۱۳۶
معماریان- غلامحسین- آشنایی با معماری مسکونی ایران- گونه‌شناسی درونگرا. ص ۵۹
کولیوند، علی- بافت قدیم بوشهر- ص ۵۷
همانجا- صفحه ۵۹
معماریان غلامحسین- معماری مسکونی ایران- گونه‌شناسی درونگرا- ص ۷۲
همانجا- ص ۷۷
همانجا- صفحه ۱۰۷
همانجا- ص ۹۰
همانجا- صفحه ۹۴ و ۹۵
همانجا- ص ۹۶
همانجا- ص ۱۰۴
همانجا- ص ۱۰۵
بذرافکن، کاوه- ریخت‌شناسی معماری حیاط ایرانی و رویکرد اقلیمی آن- صفحه ۸ و ۹
بذرافکن- کاوه- ریخت‌شناسی معماری حیاط ایرانی و رویکرود اقلیمها آن- ص.۱۰
کلمــــات کـلیدی : ریخت شناسی، حیاط مرکزی، خانه، بوشهر، معماری
منــــــــــــــــــابع : • معماریان، غلامحسین- آشنایی با معماری مسکونی ایران- گونه‌شناسی درونگرا- انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران- مهرماه ۱۳۷۶ • مفیدی شمیرانی، سید مجید- اقلیم شناسی، جزوه درسی شماره ۲ • بذرافکن، کاوه- ریخت‌شناسی معماری حیاط ایرانی و رویکرد اقلیمی آن- پروژه درس اقلیم و معماری، استاد راهنما دکتر سید مجید مفیدی شمیرانی- تیر ماه ۱۳۸۱ • زندگی جدید، کالبد قدیم- گزیده‌ای از بناهای با ارزش تاریخی- عکاس: جاسم غضبانپور- نشر وزارت مسکن و شهرسازی- چاپ اول ۱۳۷۲ • کولیوند، علی- بافت قدیم بوشهر- مجله آبادی- شماره ۳۶- دور دوم- پاییز ۱۳۸۱ • کسمایی ، مرتضی ـ اقلیم و معماری ـ شرکت خانه سازی ایران ـچاپ اول ۱۳۶۳
منبع انتخاب مقاله:
این مقاله پیش از این در فصلنامه شارستان – شماره ۱۴-۱۳ چاپ شده است .
