نویسنده : مهندس آرتور امید آذری
توسعه گردشگری و
مناطق آزاد تجاری در توسعه گردشگری
مهندس امید آذری- کارشناس ارشد معماری دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران.
چکیده:
با نگاهی به مناطق آزاد تجاری می توان دریافت که توانمندی فراگیری در جذب و نگهداشت جهانگردان و دریافت سرمایه در این مناطق وجود دارد چنانچه می توان این مناطق را دروازه های طلایی اقتصاد بشمار آورد. از انجا که در رویکردهای جدید برنامه ریزی منطقه ای برای برخورداری و توزیع مناسب امکانات و پتانسیلهای درونی جایگاهی ویژه برای مناطق آزاد در نظر گرفته می شود می توان دریافت که این مناطق علاوه بر وجود جاذبه های فراگیر در توسعه گردشگری می توانند بهبود و رشد اقتصادی فراوانی را نیز بهمراه آورند و علاوه بر کار آفرینی و بهبود اقتصادی در عرصه ملی بر گسترش گردشگری و فواید حاصل از ان نیز موثر باشند. این امر چشم اندازی جامع را به حوزه مناطق آزاد تجاری در حوزه برنامه ریزی منطقه ای می طلبد تا کارامدی موثر و بهینه را در حوزه مداخلات برنامه ریزی کلان منطقه ای را در بر گیرد. در این گفتار به مواردی چند از این مراتب و تعاریف و معیارهای توسعه در رویکردی معطوف به مناطق آزاد اشاره می شود.
– مهندس معماری و کارشناس ارشد شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس
– دکترای معماری و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس
۱_مناطق آزاد:
۱_۱_تعاریف و مبانی:
مناطق آزاد را محدوده جغرافیایی مشخصی در کشور میزبان می دانند که مجهز به انواع امکانات برای پردازش صادرات و واردات یا انبارهای آزاد نگهداری کالا برای ترانزیت یا صادرات مجدد است و هدف اصلی از ایجاد آن دستیابی به شرایط و زمینه های مورد نظر در توسعه اقتصادی از قبیل جذب و جلب سرمایه های داخلی و خارجی افزایش تولید و پشتیبانی از آن نزدیکی بازارهای مصرف و عرضه کالاهای تجاری و صنعتی در بستر بهره وری از استعداد و امکانات موجود در منطقه است.تسهیلات ایجاد شده در مناطق آزاد شامل حذف تعرفه های گمرکی و سود بازرگانی و حذف مالیات برای تولید کنندگان رفع محدودیتهای صادراتی و ایجاد تسهیلات در ورود و خروج اتباع خارجی است.بر این اساس می توان دریافت که برای افزایش میزان ورود اتباع خارجی یا افراد داخلی می بایست در مناطقی که از توانمندی قرار گیری در زمره مناطق آزاد را برخوردار هستند و ترکیب و ادغام انها با مناطق گردشگری امکان بهبود هر دو رویه را در کارامدی و ارتقا موثر رشد اقتصادی این دروازه های طلایی اقتصاد فراهم کرد.
۲_جهانگردی:
۲_۱_مبانی و مفاهیم:
توریسم را عامل جهانگردی می دانند که دارای انواع گوناگونی به ترتیب زیر می باشند:
۱_جهانگردان مقیم یک کشور که در خود کشور سفر می کنند.
۲_جهانگردان اهل آن کشور که به خارج سفر می کنند.
۳_جهانگردان خارجی که به آن کشور سفر می کنند.
طبق تعریف سازمان بین المللی جهانگردی توریسم کسی است که به کشوری که در آن اقامت ندارد سفر می کند و هدف سفر انجام فعالیتهای اقتصادی نیست و در داخل مرزهای کشوری که مسافرات می کند حداقل یک روز و حداکثر یک سال اقامت می کند که این مفهوم با معنای توریسم بین المللی مطابقت دارد.
۲_۲_انواع جهانگردی:
توریسم را می توان از سه دیدگاه متفاوت تقسیم بندی نمد:
۱_تقسیم بندی بر اساس داخلی یا بین المللی بودن.
۲_تقسیم بندی بر اساس طول دوره اقامت.
۳_تقسیم بندی بر اساس فردی یا دسته جمعی بودن.
جهانگردان اعم از داخلی و خارجی بر حسب قصد از سفر و طول دوره اقامت در کشورهای خارجی یا مناطق مورد بازدید به دو دسته جهانگردان با اقامت طولانی و جهانگردان با اقامت کوتاه تقسیم می شوند.علاوه بر تقسیم بندی فوق می توان جهانگردان را بر حسب سایر مشخصات و خصوصیات به گروههای مختلف دیگر تقسیم کرد مثلا از نظر میزان درامد شغل سن و جنس و مرز ورودی یا نوع حمل و نقل هوایی دریایی زمینی به انواع گوناگون تقسیم می شوند. جهانگردی داخلی همانگونه که از نامش استنباط می شود به مسافرتهایی اطلاق می شود که بر اساس تعریف جهانگردی در داخل کشور صورت می گیرد بعبارتی فعالیتهای مربوط به جهانگردی داخلی دارای حدود معین و در قلمروی جغرافیایی یک کشور روی می دهد در حالی که جهانگردی بین المللی از لحاظ حدود جغرافیایی هیچگونه محدودیتی ندارد.
۲_۳_توسعه جهانگردی و شاخصهای اقتصاد ملی:
از نظر اقتصادی وجه تمایز خاصی بین جهانگردی داخلی و بین المللی وجود دارد که بر تاثیر جهانگردی بر موازنه ارزی و تراز پرداختهای کشوری با در نظر گرفتن مبدا و مقصد جهانگردی استوار می شود.بدین معنی که مصارف جهانگردی خارجی در عین اینکه از نظر کشور صادر کننده شخص جهانگرد یک نوع واردات کالا و خدمات محسوب می شود در جدول موازنه ارزی آن کشور در ستون پرداختها منظور می گردد. از دید کشور پذیرای جهانگرد یک نوع واردات کالا و خدمات محسوب می شود که در جدول موازنه ارزی ان کشور در ستون دریافتها منظور می گردد.این نکته نشانگر این مطلب نیست که جهانگردی داخلی اگرچه بر خلاف جهانگردی بین المللی باعث نقل و انتقال ارزهای خارجی نمی شود کوچکترین تاثیری در ارقام تراز پرداختهای کشور ندارد معهذا تاثیر ان در توسعه اقتصادی داخلی قابل توجه است و بر همین اساس در زمره مولفه های اساسی در توسعه کمی کشور که از رکنهای توسعه پایدار و همراه با التزان در نظر گیری زیست بوم کشور بشمار می رود.
۳_انواع جاذبه های توریستی در مناطق آزاد:
از انجا که در حوزه میزان پذیرش جهانگردان چگونگی جذب و جاذبه های محیطی تاثیر دارد می توان دریافت که بر اساس بهره گیری مناسب و بهینه از این جاذبه های درون ذاتی محیط مناطق آزاد است که می توان به جذب گردشگر و جهانگردان داخلی و خارجی پرداخت. این امر می طلبد که در بستر نگاهی جامع به ماهیت جاذبه های مناطق آزاد اقداماتی در راستای بروز بیشتر و ساماندهی انها صورت گیرد تا امکان دریافت این جاذبه ها به مثابه جذب کننده های توریستی افزون و افزونتر گردد. انواع جاذبه های توریستی در مناطق آزاد را می توان بر حسب شرایط و نوع منابع طبیعی یا دست ساز بشری دارای تقسیم بندیهایی دانست که در میزان و چگونگی جذب جهانگردان دارای مراتب گوناگونی هستند که در ادامه به انها اشاره می شود:
۳_۱_جاذبه های مهیا در مناطق آزاد:
جاذبه های مهیا عبارتست از عواملی که بهره برداری از انها مستلزم هیچ نوع خرج اضافی برای خود سرمایه نمی باشد که از این نوع می توان به اب و هوا و مناطق زیبای گردشگری و کوه و کوهنوردی اشاره کرد.به عنوان مثال در منطقه زیبای قشم می توان از همجواری با دریا و نوع ساختار اقلیمی ان و پتانسیلهای طبیعی فصلی این منطقه در فصول خاصی از سال یا وجود مناظر زیبای طبیعی و چشم اندازهای درونی اشاره کرد.
۳_۲_جاذبه های نامهیا در مناطق آزاد:
عناصری که بهره گیری از انها مستلزم سرمایه گذاری در تجهیز انها می باشد که می توان از آثار تاریخی و آبهای معدنی و موزه ها نام برد.در این بخش نیز می توان به انواع موزه ها منابع طبیعی یا موزه های صنایع دستی و هنری اشاره کرد که در راستای بهبود آشنایی با فرهنگ کشور پذیرای جهانگرد مفید و کارامد واقع می شود.
۳_۳_جاذبه های فرعی و کمکی در مناطق آزاد:
جاذبه های فرعی معمولا بصورت غیر مستقیم در جنب جاذبه های مهیا می باشند چنانچه مثلا آب و هوا بعنوان جاذبه های مهیا بخودی خود می تواند جذب توریست داشته باشد ولی جاذبه های فرعی و کمکی در کنار جاذبه های مهیا خود را عرضه می کنند و در عین حال مانع جهانگرد برای وصول به سایر جاذبه ها نمی باشند.
۳_۴_جاذبه های مذهبی در مناطق آزاد:
ایران سرزمینی است که اماکن مذهبی گوناگونی را در خود جای داده است که بسیاری از انها مورد احترام و تقدس مذاهب و ادیان گوناگون می باشند که می توانند پذیرای بسیاری از زایران و جهانگردان باشند.علاوه بر ان اعیاد و مراسمات مذهبی و دینی مانند ایام عاشورای حسینی یا سوگواریهای محرم یا مراسمی خاص که در یک اقلیم انجام می شود _مانند مراسم قالیشویان مشهد اردهال_ نیز می توانند از جمله مراتب مذهبی در صنعت جهانگردی و جاذبه های مذهبی بشمار روند. در مناطق آزاد نیز می توان چنین مناطقی را مورد توجه قرار داد یا بگونهای و در صورت وجود چنین اماکنی انها را احیا و بازسازی دوباره کرد. این امر نیز معطوف به وجود چنین اماکنی در مناطق آزاد است که تا حدودی امکان احراز شرایط مطرح شده در جاذبه های مذهبی یا ملی را در بر گرفته باشد.
۳_۵_جاذبه های طبیعی در مناطق آزاد:
تلاش بشر امروزی برای گریز از محیطهای شهری آلوده و پناه بردن به دامان طبیعت از جمله دلایلی بشمار می رود که می تواند در جذب توریسم به مناطق طبیعی مورد ارزیابی قرار گیرد. در این میان توجه به اقلیم و گونه های گیاهی و آب و هوا نیز مهم می نماید که انواع جلوه های طبیعی جنگلها مراتع و مناطق باصفا و مفرح طبیعی در دامنه کوهها و دریاچه ها را در بر می گیرد و می تواند مکانی برای پناه بردن به دامان طبیعت شمرده شود. شاید بر این اساس بتوان دریافت که چرا قرار گیری در کویر و جاذبه های آن برای بسیاری جذاب می باشد هرچند که استمرار قرارگیری در ان مناطق دشوار می نماید. مناطق آزاد تجاری نیز می توانند در بستر احیا و توانمند سازی این جاذبه های طبیعی علاوه بر جذب گردشگران و بالاخص گردشگران خارجی امکان توسعه صنعت گردشگری را با افزایش رشد اقتصادی مناطق آزاد همراه کنند و امکان شکوفایی همزمان را برای هر دو مولفه های فوق فراهم نمایند.
۳_۶_جاذبه های تاریخی در مناطق آزاد:
آثار بجامانده از گذشته و تاریخی هموراه مورد توجه جهانگردان داخلی و خارجی می باشد که امکان آشنایی با فرهنگ و تمدن یک کشور دیگر یا آگاهی از سابقه تاریخی یک کشور را برای اهالی همان کشور میسر می کند.علاوه بر این آثار تاریخی معماری و شهرسازی می توانند نقشی اساسی در پراکنش ارزشهای فرهنگی و مذهبی و ملی داشته باشند که قسمت عمده جاذبه های جهانگردی را بخود اختصاص می دهند. بر این اساس برخی از مناطق آزاد تجاری می توانند از این جاذبه ها استفاده کنند که نمونه های ان در صنعت گردشگری جهانی مشهود و قابل لمس است.
۳_۷_جاذبه های فرهنگی در مناطق آزاد:
تنوع قومی و فرهنگی همواره از زیباترین جاذبه های صنعت توریسم بشمار می روند که بدلیل بهره گیری از ویژگیهای قومی و فرهنگی یکی از ایلها و قومها یا استانهای یک کشور می توانند دارای جذب و پذیرش خیل عظیم توریسمهای داخلی و خارجی باشند که در این میان می توان به صنایع دستی و محلی و مراسمات خاص منطقه ای مانند گلابگیری کاشان و مراسم ساحل نشینان جنوب ایران اشاره کرد.این جاذبه ها را مهمترین و کارامدترین جاذبه های مناطق آزاد می دانند که بدلیل بهره گیری از شاخصه های قومی و نژادی و محلی هم امکان رشد و توسعه بیشتری را دارد و هم می تواند با شرایط محیطی و متاثرهای بیرونی همخوانی و سازگاری بیشتری برقرار نماید.
۴_ارکان صنعت جهانگردی و توسعه گردشگری در مناطق آزاد:
ارکان صنعت جهانگردی را می توان در چهار گروه تقسیم کرد:
الف_منابع طبیعی:
شامل منابع طبیعی موجود در دنیا مانند آب و هوا جنگلها و سواحل دریا و حیوانات و جانداران هر منطقه و گلها و گیاهان می شود. این امر بدیهی است که هر منطقه تجاری آزاد دارای اقلیم و شرایط کلیماتولوژیک ویژه ای است که نقشی اساسی در توسعه صنعت گردشگری در این مناطق آزاد بخود می گیرد.
ب_عوامل زیر بنایی:
عوامل زیر بنایی شامل شاهراهها فرودگاهها و خطوط راه آهن و هوایی تسهیلات دریایی و بندری اتوبوس و هتلها و متلها و اماکن تفریحی و زیارتی است که دارای نقشی اساسی در جذب توریست بشمار می روند. این رکن صنعت گردشگری را می توان مهمترین رکن در توسعه گردشگری مناطق آزاد دانست که می بایستی از طریق برنامه ریزی کلان و ارزیابی کیفی مکانیزمهای زیر بنایی موجودبه اقدامات بهبود و بهسازی در راستای افزایش کیفیت و تسهیل در خدمات رسانی و جذب جهانگرد پرداخت. بدون شک در این میان وجود پایانه های حمل و نقل مناطق آزاد و نوع و چگونگی شاهراهها و فرودگاهها و تسهیلات دریایی و بندری مهمترین نقش را در افزایش یا کاهش میزان جهانگردان خارجی بخود معطوف می دارد. بعنوان مثال می توان با ارایه خدمات بیشتر یا بهبود کیفی در میزان و چگونگی ارایه خدمات و تسهیلات در حوزه حمل و نقل امکان افزایش رفاه را برای جهانگردان داخلی و خارجی فراهم کرد.
پ:تجهیزات حمل و نقلی:
شامل کشتی هر اتوبوسها قطارها و هواپیماها و وسایل نقلیه موتوری و غیر موتوری می شود که اسباب حرکت و از مولفه های اساسی در صنعت توریسم بشمار می روند. نوع و کیفیت وسایل و ناوگان حمل و نقلی بالخص پروازهای هوایی در میزان استفاده از مناطق آزاد و بهبود کیفی این مناطق تاثیر فراگیر دارد که ضرورت برنامه ریزی در این امر را دارای التزامی خاص می کند.
ت_منابع فرهنگی و روحیه مهمان نوازی:
منابع فرهنگی هر منطقه مانند صنایع مستظرفه ادبیات و تاریخ موسیقی و هنرهای نمایشی رقص ورزشها و سایر فعالیتهای فرهنگی می شود. منابع فرهنگی نیز در مناطق آزاد بعلت نوع فرهنگ جاری بر این مناطق در میزان جذب و نگهداشت جهانگردان و گردشگران تاثیر فراوانی دارد و می بایستی مورد التفات برنامه ریزان تصمیم گیران و تصمیم سازان در مناطق آزاد قرار گیرد.
منابع و ماخذ:
۱-کهن،گوئن،(۱۳۷۶) ،شاخص شناسی در توسعه پایدار،تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی.
۲-الیوت،جنیفر.آ،(۱۳۷۸) مقدمه ای بر توسعه پایدار در کشورهای در حال توسعه،ترجمه عبدالرضا رکن الدین افتخاری و حسین رحیمی،تهران،موسسه توسعه روستایی ایران.
۳-سایث،آشوانی،(۱۳۷۵) راهبردهای توسعه و روستاییان فقیر،ترجمه بهنام شاهپوری،تهران، وزارت جهاد سازندگی،مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی.
۴-مارک هنری،پاول،(۱۳۷۴) فقر،پیشرفت و توسعه،ترجمه مسعود محمدی،تهران،موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
۵-تودارو،مایکل،(۱۳۶۳) برنامه ریزی توسعه،مدلها و روشها، ترجمه عباس عرب مازار،تهران،سازمان برنامه و بودجه.
۶-خادم آدم،ناصر،(۱۳۷۵) اصلاحات در سیاست توسعه،تهران،انتشارات اطلاعات.
۷_ قدوسی , مهران . مک هارگ , GIS , شهر و محیط زیست . مجله شهرنگار . شماره ۱۸ . سال سوم . ۱۳۸۰
۸_ فری , هیلدر براند . طراحی شهری , به سوی یک شکل پایدارتر شهر . ترجمه : دکتر حسین بحرینی . انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری . چاپ اول . ۱۳۸۳
۹_ ژیرارده , چگونه شهری پایدار بسازیم . ترجمه : فریبا قرائی . انتشارات دانش نما . چاپ اول . ۱۳۸۳
