برنامه فیزیکی کتابخانه
انواع مختلف طراحی معماری کتابخانه :کتابخانه های ملی، کتابخانه های دانشگاهی و پژوهشی،کتابخانه عمومی،کتابخانه تخصصی،کتابخانه های مدارس،کتابخانه خصوصی
۱- کتابخانه های ملی : در بشر کشورها یک کتابخانه تحت پوشش منابع ملی وجود دارد که معمولاً مسئولیت انتشار
فهرست کتاب شناختی ملی و اداری و مرکز اطلاعات کتاب شناختی ملی را بر عهده دارد . کتابخانه های ملی عمدتاً
کتاب های هر ملت را گردآوری و محافظت می کنند .
۲- کتابخانه های دانشگاهی و پژوهشی: پیش از اختراع دستگاه چاپ ،دانشجویان معمولاً باید مسافت های طولانی
را پشت سر می گذاشتند تا سر درس استادان مشهور حاضر شوند. دستگاه چاپ این امکان را فراهم آورد تا نسخه های
متعدد درس های این استادان در مکان های مختلف پخش شود و از اینجا بود که دانشگاه ها شروع به تأسیس کتابخانه های بزرگ کردند.
۳-کتابخانه عمومی: کتابخانه های عمومی امروزه به صورت بخش جدایی ناپذیری از زندگی اجتماعی پذیرفته شده اند
که وظیفه ی گسترش سواد و فرهنگ را بر عهده دارند و دامنه ی وسیعی از کتاب را برای تمام سنین و مراکزی را برای
خدمات اطلاع رسانی همگانی ارائه می دهند.
۴-کتابخانه تخصصی: کتابخانه های ملی ،دانشگاهی و عمومی ،مجموعه کتابخانه هایی را تشکیل می دهند که دسترسی به آنها ،کم و بیش ،برای همه مردم مقدور است.
۵-کتابخانه های مدارس: در بیشتر کشورها کتابخانه های عمومی و مدارس همکاری بسیار نزدیکی به هم دارند.
کتابخانه مدارس محلی است برای آزمایش ها و پژوهش های جدی از طریق رسانه های گوناگون ،و همچنین باید مواد
آموزش مورد نیاز معلمان را ،از قبیل مجموعه های عکس ،اسلاید ،فیلم ،نوار ویدیو و وسایل کمک آموزشی برای درسهایی مانند تاریخ و ریاضیات ،در اختیار آنان قرار دهد.
۶-کتابخانه خصوصی: کتابخانه های خصوصی به اندازه ی صاحبان خود ،دارای تنوع هستند و از این رو نمی توان
تعریف و اصولی کلی برای آنان قائل شد. اصولاٌ لفظ “کتابخانه تخصصی” ، ترکیب نامناسبی است ،زیرا جنبه ی با اهمیت
عمومی آنها در این ترکیب ،کمرنگ می شود.
فضای اداری اشکال استفاده احتمالی
۱-دفتر رییس کتابخانه (مدیریت ، انتخاب کتاب ، گردهمایی ها)
۲-منشی (تایپ ، حسابداری ، آمار)
۳-دفتر کتابدار امانت (مدیریت امانت ، انتخاب کتاب)
۴-دفتر کتابدار مرجع (مدیریت مرجع ، انتخاب کتاب)
۵-دفتر کتابدار کودکان (مدیریت بخش)
۶-اتاق فهرست نویسی (مدیریت بخش ، فهرست نویسی)
۷-دفتر صحافی (کنترل ورود و خروج کتاب ها برای صحافی ، مرمت و تعمیرات جزیی)
۸-اتاق های ماشین های اداری (تکثیر و غیره)
۹-دریافت و ارسال (بسته بندی ، باز کردن بسته ها ، نگهداری و ارسال کتاب برای شعبات)
۱۰-اتاق مطالعه کارآموزان (مطالعه ، تایپ ، جمع آوری مواد برای مطالعه)
۱۱-دفتر انتخاب کتاب (مطالعه و بررسی ، نقد کتاب و نشریات و وارسی مواد سفارشی)
۱۲-اتاق کارکنان (آشپزخانه ، تسهیلات بهداشتی ، رخت آویز و….)
فضای اداری: فضایی است که فعالیت های جاری و روزمره ی مربوط به کتابخانه توسط کارکنان در آن صورت می گیرد . منظور از
کارکنان ، کتابداران متخصص ، کارمندان دفتری و اداری است .
فضای فنی و کارگاهی
۱-کارگاه تعمیر و صحافی
صحافی کتب کمیاب ، گران قیمت و خطی باید در کتابخانه و در همان بخش مربوطه انجام گیرد و باید در بخش حفاظت یا نزدیکی آن باشد.
۲-کارگاه مرمت
هر کتابخانه که دارای کتب و اسناد قدیمی و کمیاب است به بخشی برای مرمت و تعمیر نیاز دارد. این بخش باید نزدیک اتاق ضد عفونی قرار
بگیرد و با فضای باز در ارتباط باشد. تجهیزات لازم : ۲عدد سینک بزرگ ،میز با رویه ی شیشه ای ،دستگاه های پرس و برش کاغذ ، ظرف های مخصوص نگهداری مواد شیمیایی.
۳-آتلیه عکاسی (هر آتلیه عکاسی باید حداقل ۴ اتاق برای فیلمبرداری نیاز دارد + محلی برای دسته بندی فیلم ها و انبار کردن مواد لازم و ضروری)
عمده کارهای انجام شده:تولید مجموعه های میکروفیلم ، تهیه ی نسخه دوم از میکروفیلم های موجود ،تهیه ی کپی از اسناد و متون مراجعان ،
تهیه ی عکس های مستند از آثار تاریخی ،اشیای هنری و غیره.
۴-چاپخانه
امور مربوط به چاپ:چاپ بروشور ،چاپ افست و لیتوگرافی
۵-بخش انتخاب و سفارش
انتخاب و سفارش ،منابع اطلاعاتی و غربال و ارزیابی مجموعه را انجام می دهد و در آن کتابداران از سایر بخش ها کتاب های سفارشی و خریداری شده را بررسی می کنند. اگر دو بخش دریافت و ارسال و سفارش در دو طبقه ی مختلف باشند ،باید مقابل هم قرار گیرند در کتابخانه های دانشگاهی بین این اتاق ها نسبت به میز امانت و مخزن ،مواد کمتری حمل می شود و اگر تنها یک آسانسور برای هر دو منظور استفاده شود ،کارکنان امانت در اولودت هستند. محل این اتاق باید طوری انتخاب شود که آمد و شد خارجی از طریق ناحیه ی کاری بخش آماده سازی فنی به حداقل برساند.
۶-بخش فهرست نویسی و رده بندی
در کتابخانه یک واحد فهرست نویسی باید به کتاب های بزرگسالان و کودکان اختصاص داده شود.
۷-بخش آماده سازی فیزیکی
در این بخش فهرست برگه های تهیه شده ،تکثیر و تایپ و پس از تنظیم در برگه دان بایگانی می شود. سپس کتاب مهمور شده و نشانه ی بازیابی در عطف آن نوشته شده ،کارت های امانت و برگه ی موعد برگشت ،تایپ و در داخل آن الصاق می گردد. در این مرحله کتاب برای استفاده به مخزن ارسال می شود.
فضای عمومی کتابخانه
۱-محل نگهداری کتاب(مخزن) (مخزن بسته ، مخزن باز)
( با در نظر گرفتن شیوه قفسه بندی و نوع دسترسی استفاده کنندگان به این دو گروه تقسیم می شود)
عبارت است از فضایی که در آن مجموعه قفسه های کتاب ،که مستقل از دیوار ساختمان هستند در اتاق یا بخشی از کتابخانه چیده شده است و مجموعه ی اصلی کتابخانه را به طور فشرده در بر می گیرد.
مخازن بسته که تنها کارکنان کتابخانه یا گروه های خاصی از مراجعان اجازه دسترسی مستقیم به آنها را دارند.
۲-فضای مطالعه
با گذشت زمان برای گروهی از رشته ها مانند علوم انسانی،علوم اجتماعی و علوم پایه و موضوع های محدودتر مانند هنرهای زیبا و موسیقی،
اتاق های مطالعه تخصصی در نظر گرفته می شوند.
در فضاهای مطالعه ناحیه های خاصی که در آن تسهیلاتی برای نشستن خوانندگان در نظر گرفته شده است.
۳-فضای امانت کیف و وسایل مراجعان
برای محافظت کتابخانه از سوء استفاده افراد یک سیستم اجباری برای امانت کیف و لباس مراجعان در رختکن به کار می رود. در راهروی ورودی کتابخانه و پیش از محل بازرسی و در نزدیکی خروجی کتابخانه باشد.
۴-بخش امانت (امانت کودکان ، امانت بزرگسالان)
واحد اداری کتابخانه که تمام کارهای جاری مربوط به امانت دادن کتاب را برای استفاده در خارج از کتابخانه بر عهده دارد.
۵-بخش مرجع (مرجع کودکان ، مرجع بزرگسالان)
مجموعه ای از کتاب ها که برای استفاده در خارج از کتابخانه به امانت داده نمی شود. مجموعه مرجع و کتاب شناسی و خدمات آن جزء خدمات کلیدی کتابخانه است. محل آن باید نزدیک سرسرای ورودی کتابخانه باشد.
۶-بخش نشریات ادواری و نشریات
ناحیه ای با فضای باز و ردیف های قفسه های آزاد که همچون پرده ای میان میزهای کارکنان عمل کند یک ناحیه ایده آل است. دریافت نشریات ادواری نسبت کتاب ها روند بسیار پیچیده ای دارد که از چشم ناظران پنهان است.
۷-بخش تکثیر
راحتی مراجعان را در رابطه با تکثیر مواد درخواستی افزایش می دهد. باعث جلوگیری از سوء استفاده از مواد کتابخانه ای خواهد بود.
۸-دستشوییها
در جایی در مرکز L در گوشه ای از هر طبقه واقع شود آسانتر یافت خواهد شد و هزینه ی آب لوله کشی آب و فاضلاب کاهش می یابد.
۹-کتابخانه کودکان
این ناحیه باید فضایی برای طیف کاملی از خدمات کودکان در محدوده سنی پیش دبستانی تا ۱۲ ساله داشته باشد.طرح و ظاهر آن باید کودک را تحت تأثیر قرار دهد.جریان آمد و شد از این ناحیه به سمت ناحیه ی امانت اصلی هدایت می شود به گونه ای که از همان بخش بزرگسالان کارهای امانت انجام شود.
۱۰-سالن اجتماعات و اتاق های گردهمایی
اتاق کمیته یا گردهمائی اعضای هیئت رئیسه یا نمایندگان آنها در کتابخانه از ملزومات است.
که علاوه بر آن باید یک آمفی تئاتر بزرگ برای برنامه ها و فعالیت های خود داشته باشد.
باید تسهیلاتی برای گروه های کوچک ۱۰ تا ۵۰ نفری برای بحث های گروهی یا کلاس های آموزشی و گردهمائی های کوچک تأمین میشود.
۱۱-بخش سمعی و بصری
باید با وسایل دیداری – شنیداری و ثبت و ذخیره ی اطلاعات تجهیز شود.
برای کتابخانه های بزرگ اتاق واحدی به اندازه ی اتاق سمینار توصیه می شود.
اگر این فضا همراه با اتاق سمینار در محلی نزدیک ورودی کتابخانه باشد بهتر است.
فضاهای پشتیبانی
۱-فروشگاه کتاب ،انبار کتاب
در کتابخانه های عمومی برپایی فروشگاه های کتاب توسط ناشران و کتاب فروشان می تواند منافع دو طرف را تضمین کند. کتابخانه های دانشگاهی نیز با برپایی فروشگاه های موقتی نیازهای مقطعی مراجعین خود را تأمین کند.
۲-پارکینگ
۳-محل بارگیری
یک محل تخلیه و بارگیری بزرگ که گنجایش پهلوگیری دو وسیله ی نقلیه ی سنگین را به طور همزمان داشته باشد و دور از ناحیه ی عمومی کتابخانه باشد تا صدا و دود وسایل نقلیه ی باری مزاحمتی برای کاربران و کارکنان کتابخانه ایجاد نکند.
بسیاری از کتابخانه ها هر روز هزاران جلد کتاب ،مجله ،کاتالوگ و نیز موادی مانن محموله های سنگین کاغذ و تجهیزات برای عملیات جاری دریافت می شود و در یک محل پوشیده در ورودی اصلی کتابخانه که در معرض دید نباشد تخلیه و بارگیری کند.
۴-رستوران و غذاخوری (شامل:آشپزخانه،گرمخانه،سالن میزهای۱۰ نفره،سالن میزهای ۴ نفره)
۵-بوفه (شامل:آماده سازی،سالن[میزهای ۴ نفره])
۶-نمازخانه
۷-رختکن کارمندان
۸-محل استراحت کارمندان
۹-سرویس بهداشتی کارکنان
۱۰-سرویس بهداشتی مراجعه کنندگان
۱۱-آبدارخانه
۱۲-اتاق نظافت
۱۳-تأسیسات برقی و مکانیکی
گرداوری:دینا صنیعی
