خانه‌ها و بناهای تاریخی بسیاری در شهرهای مختلف استان سمنان قرار دارند که شماری از آنها نیز در ردیف آثار تاریخی استان به ثبت ملی رسیده‌اند. معماری این بناهای تاریخی گنجینه‌هایی هستند که اگرچه از گذشته‌ها آمده‌اند، اما می‌توانند دیروزهای فرهنگ و هنر این سرزمین را در گیر و دار روزهای پرشتاب امروز به فرداهای نیامده‌مان پیوند دهند. آنچه در پی می‌آید معرفی مختصر شماری از این معماری خانه‌ها، معماری کوشک‌ها و معماری بناهای تاریخی است که در ادامه می‌خوانید:
خانه‌ها و بناهای تاریخی، برگهای روشنی از تارخ هستند که روایتگر صفحاتی از زندگی اجتماعی، آداب، سنن و هنر معماری این سرزمین‌اند. خشت خشت این خانه‌ها و بناها ناگفته‌هایی از گذشته‌های دور به سلامت از هزارتوی تاریخ گذرانده‌اند و با خود به دنیای امروز ما آورده‌اند. هر کدام از این ناگفته‌های معماری می‌تواند ما را به بخش‌ها و صفحاتی از دیروزمان پیوند دهند.
معماری عمارت چشمه‌علی
چشمه علی در ۳۵ کیلومتری شمال دامغان قرار دارد و از قدیم الایام یکی از نقاط پر جاذبه بوده است. این محل با صفا در قدیم گردشگاه فرمانروایان و سلاطین بود، به طوریکه پادشاهان اولیه ایل قاجار علاوه بر توجه به شهر دامغان، چشمه علی را نیز مورد توجه قرار دادند. به همین جهت آقامحمد خان قاجار و فتحعلی شاه قاجار در محل چشمه، ساختمانهایی زیبا بنا نهادند.
معماری بنای چشمه علی شامل دو قسمت است، یکی عمارت قراولخانه که بنایی خشتی است و معماری صفوی دارد و در زمان آقامحمدخان قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفت و دیگری بنایی دو طبقه و آجری است که شالوده سنگی دارد و در داخل یک دریاچه طبیعی قرار گرفته است. این بنا مربوط به دوره فتحعلیشاه است. این پادشاه که در دامغان متولد شده بود، هر ساله ایامی را به عنوان تعطیلات در کنار این چشمه می‌گذراند.
در داخل استخری که آب چشمه علی پس از گذشتن از دل سنگ‌ها وارد آن می‌شود، ساختمان دو طبقه‌ای با پلان تقریباً مستطیل و در دونما ساخته شده است که به آن ساختمان فتحعلیشاهی می‌گویند. نمای شمالی دارای دو ستون زیبا با پوشش چوب است. بنا دارای درها و پنجره‌های متعدد به خارج بوده که به جهت متنعم شدن هر چه بیشتر از فضای دل انگیز بیرون ساخته شده است. در ساخت این بنا از ملات ساروج که از استحکام مناسبی برخوردار است، استفاده شده است.
منطقه چشمه علی دامغان در شمال شهر دامغان و حدود ۳۰ کیلومتری این شهر و در بین روستاهای آستانه و کلاته رودبار واقع گردیده است.
معماری بنای آقامحمد خانی:
در مقابل استخر دوم واقع و به صورت دو طبقه ساخته شده است. در این بنا طاق نماهای زیبای جناغی و تزئینات مقرنس کاری آجری به چشم می‌خورد. بخشی از ایوانها و راهروهای آنها با گچ پوشیده شده و مصالح بکار رفته در این ساختمان از خشت بوده که بعدها با آجر مرمت گردیده است.
خانه باقری:
در ضلع غربی میدان امام(ره) ساختمانی وجود دارد که یکی از خانه‌های زیبای گرمسار است. این خانه به صـورت خانه باغ در دو طبقه با تزئینات فراوان ساخته شده است. شالوده بنا از خشت خام و نمای آن با آجرهای نامنظم به اشکال مختلف تزئین شده است. این ساختمان در دو طبقه و طبقه اول توسـط پنج پله به اشکوب اول هدایت می‌شود. طبقه دوم این بنا که سقف آن با تیرهای چوبی و کاهـگل پوشانده شده، بازسازی شده است.
قبل از اینکه به بیوگرافی کامل این ساختمان پرداخته شود، اشاراتی به چگونگی ساخت و محل ساخت آن می‌‌کنیم.
ساختمان مورد نظر که در گذشته در وسط یک باغ مشجر قرار داشته است، به طول و عرض۳۰۰ * ۲۸۰ متر مربع بوده و در قسمت ضلع شمال شرقی قرار دارد. اطراف آن دیوار بلندی با چینه و گل به ارتفاع ۳٫۱۰ متر به صورت دیوار معروف شتری(کوهانی ) که بقایای آن در محوطه شمالی، بوده، وجود دارد، در وسط باغ یک ساختمان متروکه و درخت کاجی که به علت تفکیک نمودن زمینهای مجاور توسـط شهرداری و مالک به فـروش رفته، وجود دارد، ولی با توجه به اینکه اثـر مذکور(ساختمان فعلی) یکی از بناهای با ارزش این شهرستان است، سازمان میراث فرهنگی اقدام به نگهداری و تصرف آن کرده و در حال حاضر محل فعلی اداره میراث فرهنگی شهرستان گرمسار است.
این ساختمان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و طبقه دوم که دارای یک درب ورودی از قسمت شـرق داخل کوچه محل رفت و آمد بوده است، به پله‌های ۳۰ سانتی مشرف می‌شود. شالوده بنا از خشت خام و سردرگاه اطراف دربها و پنجره‌ها از چوب بلند به جای تیرآهنی استفاده شده، ولی نمای آن با آجر خطایی تزئین شده است.
قطر دیوار در طبقه دوم ۱۰۰ سانتیمتر ولی داخل آن به علت گردش هوا کاملاً باز است، بنابراین می‌توان گفت که کل دیوارهای طبقه دوم به جز محل الحاق ستونهای آن تو خالی است. طبقه دوم دارای یک هـال بزرگ و دارای چهار اطاق ۴ * ۳ که متصل به هال است، همچنین درب شمالی ورودی به طبقه دوم و یک پله به ارتفاع ۴۰ سانتیمتر ایجاد شده است که بیشتر در تابستانها از آن استفاده می‌شود.
به علت موقعیت جغرافیایی بنا طوری ساخته شده که دارای پنجره‌های متعدد است که در تابستان یا دیگر فصول سال از هر طرف می‌توان استفاده کرد. طبقه اول با وارد شدن از درب شمالی با ایجاد فضایی به دو راهرو به حـال وارد شده و در آنجا به اطاق ۴ * ۳ شرقی و۴ * ۳ غربی متصل است، به طوری که فرم معماری از نوع اطاق با طبقه دوم فرقی نمی‌کند، ولی از نوع ساخت بنا و مصالـح بکار رفته در طبقه اول با آجرهای خطایی و بندکشی با گچ خاک مشاهده می‌شود.
داخل حال بزرگ و اطاقهای دیگری با آجرهای تراشیده شده کاربندی تزئین شده به چشم می‌خورد و در قسمت غرب داخل اطاق یک اطاق سفید کرده معمولی وجود دارد که به علت تخریب آن توسط مالک با تیرآهنـی پوشش داده شده است. در طبقه دوم در کنار اطاقهای دو و یک بادگیر دیده می‌شود که به جهت تهویه هوا تعبیه شده است.
محوطه آن داری یک حوض قدیمی است که توسط مالکان سیمان کاری شده و کف آن توسط آجرهای خطایی ۱۵* ۱۵ با گل آهک فرش شده است.
در قسمت غرب آن دیوار قدیمی وجود دارد که با بررسی‌های بعمل آمده مشاهده شده است که حمام خزانه بوده که دارای یک مخزن آب گرم و یک مخزن آب سرد و همچنین دارای یک کوره جهت گرم کردن آب از آن استفاده می‌شده که این بنا در حال حاضر توسط میراث فرهنگی و گردشگری در حال بازسازی و تعمیرات است.
معماری خانه میررحیمی:
این بنا در محله بالا محله دامغان قرار دارد، درب ورودی آن روبروی خیابان خندق قرار دارد، دارای حیاط وسیع با یک درخت توت قدیمی است. پنجره‌های این ساختمان و ورودی آن در طرف شرق واقع شده شامل دو ورودی با طاق هلالی قمی است، یک ردیف پنجره بر روی ورودیها در قسمت بالا به صورت سرتاسری زده شده که دارای طاق جناغی تند است. در معماری این بنا، یکی از ورودیها که در سمت جنوب شرقی واقع شده به آشپزخانه و اطاق تالار مانند راه می‌یابد و یک ورودی نیز در قسمت شمال شرقی است که به وسیله یک پاگرد به اطاق و از آنجا به اطاق تالار مانند و اطاق پشت سر اطاق اولی راه پیدا می‌کند.
اطاق اولی دارای طاقچه‌هایی در زیر سقف است که ساده و بدون تزئینات است. اطاق پشت آن هم دارای چنین طاقچه‌هایی است، اما دارای تزئینات گچبری است. زیباترین قسمت این خانه اطاق تالار مانند آن است که پلان آن به شکل چلیپاست و تمامی طاقچه‌ها و طاقنماها دارای تزئینات گچی بسیار زیباست که شامل گل و گیاه – پرندگان و حیوانات و همین طور نقوش هندسی است. علاوه بر آن سقف وسط اطاق و سقف سمت شرق و غرب اطاقی که کمی پایین‌تر از سطح سقف وسط اطاق قرار گرفته همگی دارای گچبری به شکل و طرح قالی است.
در دو گوشه سمت شرق این اطاق دو درب قرار دارد که یکی به صورت کمد استفاده می‌شود و دیگری راه پله‌ای دارد که به طبقه دوم اطاق پشت اطاق اولی راه می‌یابد و اکنون به صورت انباری مورد استفاده است. این اطاق تالار مانند دارای دو درب درقسمت شمال و جنوب است که یکی به اطاق اولی و دیگری به آشپزخانه راه دارد.
این خانه دارای مجموعه وسیعی بوده که اکنون قسمت اعظم آن به صورت ساختمانهای جدید بنا شده و فقط این قسمت باقی مانده است.
معماری خانه ابراهیمی:
این خانه در ابتدای محله امام و روبروی کتابخانه عمومی شماره یک اداره ارشاد قرار گرفته است. ورودی آن به صورت سه طاق هلالی است که وسطی بزرگتر از دو طاق طرفین و فاقد درب است. پس از آن هشتی قرار دارد که در دو ضلع انتهای هشتی دو در وجود دارد. معماری این خانه به شکل اندرونی و بیرونی ساخته شده که یکی از درها به اندرونی و دیگری به بیرونی راه می‌یابد. ابتدا قسمت بیرونی آن که شامل یک بادگیر قدیمی است و بعد از در داخل هشتی وارد راهرو شده و به وسیله دوپله در داخل حیاط راه می‌یابد.
در سمت راست راهرو دو اطاق که یکی کوچک و دیگری بزرگ بوده و دارای پله است، قرار داشته و در زیر اطاق بزرگ آب انبار قرار دارد. در سمت چپ راهرو داخل حیاط اطاقی است که جهت آشپزی و به عنوان آشپزخانه استفاده می‌شود. یک عدد بادگیر نیز دارد که در اطاق بزرگ محل آن تعبیه شده است. قسمت بیرونی آن به وسیله دری از داخل هشتی به حیاط راه پیدا می‌کند، در کنار در ورودی آب انباری بوده که فعلاً مسدود است. در قسمت شمال حیاط اطاقهایی قرار دارد که اطاق وسطی دارای سقف گنبدی است. این اطاق به وسیله دو راهروی به هم راه پیدا می‌کنند، یعنی از طرف حیاط به وسیله پله به راهرو و در قسمت راهرو دو در وجود دارد.
در سمت راست به اطاق کناری و در سمت چپ به اطاق وسطی راه دارد و راهروی دومی نیز به وسیله پله از حیاط وارد راهرو می‌شود و یک در نیز در طرف راست به اتاق وسطی راه دارد و درب سمت چپ به اطاق کناری این دو اطاق از لحاظ ارتفاع کمتر از اطاق وسطی است، یعنی از حیاط برای ورود به اطاقهای اطراف اطاق وسطی توسط پله راه دارد، این دو اطاق دارای سقف مسطح و دو اتاق دیگر بر روی این اطاقها ساخته شده و این دو اتاق را به صورت دو طبقه در آورده است. راه ورود به اتاقها طبقه بالا توسط راه پله انتهای راهروها امکانپذیر است. در زیر اتاق وسطی نیز زیرزمین قرار دارد. داخل اتاق وسطی طاقچه‌هایی گچبری شده وجود دارد کلاً قسمتی از آنها با گل پوشیده شده است.
معماری خانه لطفی:
این بنا شامل قسمتهای مختلفی است که عبارتند از حیاط بیرونی، اندرونی، حیاط پشت حیاط اندرونی، خانه مستخدمین و اصطبل که هرکدام شامل بخشهایی است. قسمت ورودی حیاط بیرونی از طرف بالا محله است که در انتهای دیوار دارای تزئینات آجری بوده و بر روی دیوارهای طرفین در ورودی طاقنماهای تزئینی ایجاد شده است. در دو طرف در ورودی دو طاقنما که بالای آنها دو طاقچه مانند مربع شکل است، ایجاد شده و در طاقنمای وسطی که وسیعتر استف در ورودی قرار گرفته است. در پشت در ورودی هشتی واقع شده که دارای طاقنماهایی با طاق گهوارهای است که در یکی از این طاقنماها راهرو به طرف حیاط می‌رود و به وسیله دو پله وارد حیاط می‌شود.
در سمت چپ راهروی ورودی اطاقی قرار دارد که پنجره‌ای به حیاط باز می‌شود. در قسمت ورودی راهرو از سمت حیاط در جنب آن طاقنمایی قرار دارد و بعد از آن اتاق دیگری ایجاد شده است. از همان اتاق که در قسمت راهرو است، دری به خانه صدیق باز می‌شده که فعلاً مسدود است، سپس حیاط واقع شده که شامل درختان و حوضی در وسط است. در سمت روبرو ورودی ساختمان دو طبقه ساخته شده که طبقه اول آن زیرزمین و طبقه دوم آن که توسط پنج پله به آن راه می‌یابد که شامل ایوان که چهار ستون گچی با سرستونهای گچبری شده زیبا است و اتاق وسطی وسیعتر و بنام پنج دری خوانده می‌شود. از طریق زیرزمین حیاط اندرونی به حیاط‌های دیگر راه پیدا می‌کند.
به این صورت که ابتدا به محل مستخدمین سپس از طریق هشتی بخش اندرونی به حیاط اندرونی راه می‌یابد. حیاط اندرونی که خود شامل در ورودی جداگانه هشتی راهروی ورودی که به وسیله دو پله به حیاط راه می‌یابد، است و این بخش در قسمت اصلی به وسیله سه پله به آن راه پیدا می‌کند و شامل ایوانی با دو ستون گچی با سرستونهای گچبری شده است. در انتهای ایوان سه اتاق قرار دارد که از یکی از اتاقها به صورت آشپزخانه استفاده می‌شده، خانه‌های حیاط اندرونی نیز به صورت دو طبقه ساخته شده که طبقه اول زیرزمینی است. در طرف سمت راست ایوان نیز اتاقهایی قرار دارد که به وسیله سه پله از حیاط به این اتاقها راه پیدا می‌کند.
در پشت دیوار قسمت ورودی حیاط اندرونی دیگری قرار دارد که شامل حیاط آب انبار و یک اتاق است که به وسیله سه پله از حیاط به آن راه پیدا می‌کند و باز در کنار این حیاط اندرونی محلی جهت اسکان مستخدمین است که خود شامل اتاق و حیاط است و همانطور که قبلاً گفته شده از محل مستخدمین به حیاط بیرونی به وسیله راهروی زیرزمینی راه پیدا می‌کند و از دری که در هشتی حیاط اندرونی قرار دارد، برای ارتباط با حیاط اندرونی و حیاط اندرونی دیگر استفاده می‌شده است. در کنار حیاط اندرونی اصلی اصطبل جهت بستن اسبها قرار دارد که دارای سقف گنبدی به صورت شش گنبد کوچک است. بنای فوق مربوط به شجاع لشکر که در دوره قاجاریه حاکم دامغان بوده، است هم اکنون به عنوان اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دامغان مورد استفاده قرار گرفته است.
معماری خانه رجبی(برج بادگیر):
این بنا متعلق به اواسط قاجار است و در قسمت جنوبی سمنان در محله اسفنجان و در نبش میدان ابوذر(پاچنار) واقع است. بنا متعلق به خانواده رجبی(کلانتر وقت سمنان ) بوده است. بنا دارای یک حیاط مرکزی و باغچه و فضاهایی به شرح ذیل است. یک راهرو طولانی هم از هشتی به حیاط متصل است. اتاق‌های تابستانی دارای بادگیر و رو به شمال است و اتاق‌های زمستانی رو به غرب و در دو طبقه و با ارتفاع کم قرار دارد تا زودتر گرم شوندف این قسمت حدود ۷۰ درصد تخریب شده است.
اتاق‌های شمالی و رو به جنوب در زمستان مورد استفاده قرار می‌گرفته است و اتاق‌های رو به شرق در غرب بنا واقع است که در بهار و پاییز استفاده می‌شده است. از نظر تزئینات و فرم بنا قسمت جنوبی و شرقی و غربی از موقعیت برتری برخوردار بوده و نمای قسمت شمال بنا ساده‌تر است. این بنا دارای یک بادگیر بلند و منحصربفرد در روی قسمت جنوبی است که از روی سقف قسمت تابستان نشین بیرون آمده است. این بنا در تاریخ ۱۳۵۷/۹/۱۲ به شماره ۱۷۸۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
معماری خانه ابراهیم‌خان(کاخ ملاده):
این بنا که به شکارگاه ملاده نیز معروف است، در روستای ملاده و ۵۵ کیلومتری شمال شرقی سمنان و درمکانی بسیار خوش آب و هوا قرار دارد. این خانه در یک باغ مصفا ساخته شده و ساختمان قراولخانه یا عمارت کلاه فرهنگی درگوشه دیگری از باغ قرار گرفته است.
معماری عمارت و باغ امیر:
یکی از بناهای زیبای شهر سمنان عمارت باغ امیر است که در محله باغ فردوس، خیابان میرزا بزرگ شیرازی، کوچه باغ امیر واقع است. این بنا در شمال شهر تقریباً در زمان ساخت خارج از شهر سمنان ساخته شده، به طوری که خانه بر بلندای سردر ورودی باغی مصفا و با چشم‌انداز کارخانه ریسمان ریسی بنا شده است. این بنا دارای دارای دو نما یکی رو به غرب و ورودی مجموعه و دیگری رو به شرق و رو به باغ است.
در تزئینات نما از کاشی هفت رنگ استفاده شده است. در کنار این سردر یک خانه اعیانی با دو ایوان رو به جنوب و غرب وجود دارد. در نمای این بنا در روی ایوانها ستونهایی گچی با تزئینات جالبی به چشم می‌خورد، که این ستونها در داخل چوبی هستند تا سازه سقف را نگه دارند و تزئینات گچی روی آن به نما جلوه و زیبایی خاصی بخشیده است.
لازم به ذکر است که متاسفانه باغ این بنا به کلی نابود شده و بجز درختان حیاط جنوبی چیزی باقی نمانده است. این بنا در دی ماه سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۴۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
معماری خانه محمدیه(تدین):
یکی از خانه‌های قدیمی مربوط به اواسط قاجار بوده که در شهر سمنان ساخته شده است و از یک حیاط بیرونی و یک حیاط اندرونی و مطبخ و غیره تشکیل یافته است. معماری ساختمان بیرونی دارای دو ورودی یکی از کوچه شمالی و دیگری از راهروی اصلی بنا منشعب می‌شود و دارای دو اطاق بزرگ اصلی و دو اطاق تقریباً فرعی در دو ضلع غرب و شرق ساخته شده است. این بنا دارای زیرزمین مناسبی بوده که در نوع خود از زیبایی خاصی برخوردار است. زیرزمین این بنا با طاق قوسی سنتی و پنجره‌های مشبک ساخته شده و در اطاقهای اصلی دارای سقف مطبخ و قاب بندی چوبی است. ساختمان اندرونی نیز از یک راهرو طویل که بازدید کننده را به حیاط مرکزی هدایت می‌کند و در حیاط بیرونی در وسط راهرو و رو به شمال است و انتهای این راهرو با یک زاویه ۹۰ درجه و حرکت متقابل بدون دید و منظر از بیرون بداخل حیاط و اصل و در حیاط مرکز یک مهمانخانه و شش اطاق کوچک(خواب) در دو طبقه برای استفاده زمستانی در ضلع شمالی بنا و دو اتاق فرعی زمستانی در ضلع شرقی حیاط (رو به غرب و آفتابگیر) و دو اتاق رو به شرق در ضلع غرب برای استفاده در بهار و پاییز و یک مهمانخانه بزرگ زیرزمینی، حوضخانه و دو اتاق و… مطبخ در ضلع جنوبی و رو به شمال ساخته شده است، این قسمت حوضخانه و بادگیر بزرگی دارد. این بنا در تاریخ ۱۳۵۷/۹/۱۲ به شماره ۱۷۸۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
معماری خانه عطاردی:
پس از عبور از کوچه‌های تنگ و پر پیچ و خم قدیمی‌ترین محله شاهرود یعنی شبدری که بوی صفا و سادگی و گاه آشها و نانهای سنتی که دیر زمانی است دیگر از سفره‌های خانه‌های شاهرودی‌ها رخت بر بسته، همچنان به مشام می‌رسد، به خانه عطاردی‌ها می‌رسیم که در مجاورت باروی قدیم شهر در ابتدای کوچه رزازان واقع شده، خانه‌ای زیبا که روزگاری نه چندان دور شاهد جریان زندگی چندین خانوار در کمال صحت و آرامش در کنار هم بوده که این روزها کمتر شاهد چنین اشتراکات قومی و اجتماعی هستیم. مساحت خانه تاریخی عطاردی۵۴۰ مترمربع و شامل دو بخش اندرونی و بیرونی است.
معماری خانه عطاردی ، فضاهای خانه شامل سر در ورودی، دالان، انباری، بالاخانه، حیاط بیرونی، اتاق‌های میهمان، حیاط اندرونی، اتاق‌های نشیمن، مطبخ، آب انبار، تنورخانه و سرویس بهداشتی است. شالوده بنا از خشت خام و پوشش سقف چوب پوش است. این خانه دارای ورودی ساده بوده که با یک دالان نسبتاً طولانی وارد حیاط کوچک ساختمان می‌شود. این خانه دارای تزییناتی بسیار ساده بوده و فقط دارای نماسازی به وسیله اندود کاهگل با دم‌گیری گچی است. این بنا در سال۱۳۸۱ و به شماره ۷۶۲۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و هم اکنون در حال مرمت است.
معماری قصر حرمسرا:
در یک کیلومتری جنوب شرقی قصر شاه عباسی یا قصر بهرام در گرمسار یک بنای دیگر صفوی به چشم می‌خورد که حرم سرا نامیده می‌شود و ظاهراً در هنگام مسافرت خاندان سلطنتی، حرم سرا و در سایر مواقع محل سکونت شکارچیان سلطنتی بوده است.
معماری ساختمان دارالحکومه:
ساختمان دارالحکومه سمنان یکی از آثار دوران قاجاریه است که در جنوب شهر و در میدان ابوذر غفاری(پاچنار) واقع شده است. بنای دارالحکومه را به دوره فتحعلی شاه قاجار و پیش از زمان حکومت حاجی بهمن میرزا بهاءالدوله پسر فتحعلی شاه در سمنان نسبت می‌دهند. قبل از این که ساختمان ارگ دولتی سمنان در شمال شهر ساخته شود، دارالحکومه سمنان در جنوب شهر و در همین بنا که امروز به خانه کلانتر معروف است، واقع شده بود.
معماری خانه طاهریان:
یکی از جاذبه‌های دیدنی شهر سمنان وجود خانه‌های قدیمی آن با قدمت بیش از ۱۰۰ سال است. این بناهای تاریخی به علت رونق تجارت در شهر سمنان به ویژه در دوران قاجار محله‌های جدید در این شهر شکل گرفته‌اند که در آن افراد متمکن خانه‌هایی زیبا و دیدنی احداث کردند که در حال حاضر این خانه ها به مجموعه‌ای از خانه‌های تاریخی شهر مبدل شده و نماد معماری دوران قاجار محسوب می‌شود. یکی از این خانه‌های تاریخی بسیار زیبا، خانه طاهریان است. این خانه تاریخی در خیابان ابوذر و کوچه شهید محمد علی مهدوی در فاصله کمی از خانه رجبی قرار گرفته است.
خانه طاهریان که متعلق به دوره قاجاریه بوده و قسمت اعظم آن مرمت شده در تملک سازمان میراث فرهنگی است. این خانه دارای ورودی بسیار زیبایی است که با یک هشتی کوچک و چند پله به حیاط مرکزی راه می‌یابد. خانه دارای دو حیاط بوده که حیاط اصلی ابتدا و حیاط فرعی در پشت خانه قرار داشته و در گوشه‌ای از آن مطبخ خانه قرار گرفته است. با توجه به معماری قسمت پشتی خانه مشخص می‌شود که حیاط نیز فضای سبز یا باغی بوده است.
عمده تزیینات این خانه شامل آجر کاری سر در ورودی و نما خانه و گچکاری دیواره اتاق‌هاست. از جمله زیبایی‌های این خانه می‌توان به استفاده از قوس‌های فراوان فضاهای مختلف اشاره کرد. خانه تاریخی طاهریان که به شماره ۳۱۰۹ در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است.
معماری عمارت دختر ناصرالدین شاه:
در بخش امیرآباد دامغان در مقابل قلعه، عمارتی وجود دارد که نمای ظاهری آن با نقش و نگارهای آجری تزیین شده است. اهالی منطقه این بنا را به دختر ناصرالدین شاه قاجار نسبت می‌دهند که زمانی به آن جا تبعید شده بود. نمای اصلی بنا دارای ایوان ورودی و دو ایوان طرفین و ایوان نشمین در بالای سر در با سقفی چوب نما است.
معماری قصرهای سیاه کوه:
در دامنه شمالی ارتفاعات سیاه کوه در جنوب گرمسار، بناهای متروکی دیده می‌شوند که بومی‌ها به آن قصر می‌گویند. این مجموعه از قصرهای شاه عباس، عین‌الرشید و حرمسرا تشکیل شده است. این قصرها نمایانگر قدرت معماری و عظمت و شکوه گذشته این دیار بوده و مهم‌ترین و بزرگترین آنها قصر شاه عباس نام دارد.
معماری قصر شاه عباس(قصر بهرام):
بزرگترین قصر از ساختمانهای سیاه کوه قصر شاه عباس نام دارد که بین عین‌الرشید و چشمه‌شاه ، بر سر راه قدیمی و تاریخی کاروان روی کویری اصفهان – کاشان – خوار (گرمسار) و خراسان قرار گرفته است.
معماری قصر عین‌الرشید:
قصر عین‌الرشید گرمسار در دو کیلومتری شمال قصر شاه عباسی(قصر بهرام) و در قسمت میانی فاصله دریاچه نمک و کویر بزرگ قرار گرفته است.
