ابیانه
ابیانه، روستای کمیابی است که هنوز توانسته یکپارچگی و وحدت خود را چه از نظر فرم‌های زیبای معماری و چه از نظر فرم لباس، زبان، گویش و آداب و رسوم حفظ کند. این همه بخاطر باروری فکر و آگاهی مردم این خطه از تاریخ خود و پایداری آنان در حفظ یادگارهای نیاکانشان است.
ایران صاحب موزه سرخی است که به شکل طبیعی ایجاد شده و توانسته گردشگران کنجکاو زیادی را به خود جذب کند. این مکان دیدنی در امتداد سرسبز و با صفایی قرار دارد که روستای ابیانه نامیده می‌شود.
ابیانه در زاویه شمال غرب کوه کرکس و منتهی الیه رودخانه برز واقع شده است. فاصله آن تا جاده نطنز کاشان ۲۲ کیلومتر است. خانه‌های این روستا بر روی دامنه شمالی دره با شیبی تند و سرسبزی که از سنگ‌های رسوبی سبزرنگ است واقع شده‌اند.
خانه‌ها از رنگ سرخ منحصر به این محل و با اسلوب ساختمانی خاص در سطحی محدود به صورت پلکانی و مسلط بر یکدیگر بنا شده‌اند. بر بالای ساختمان خانه‌ها، کوه سنگی زیبایی، دیواره شمالی روستا را تشکیل داده است که ساختمان این دیواره سنگی و هماهنگی رنگ آن با ساختمان خانه‌ها برای هر گردشگری جالب توجه است.
موقعیت طبیعی روستا به شکل یک بشقاب گود بیضی‌شکل است که اطراف آن را رشته کوههای دیواره ماننده احاطه کرده‌اند. آب و هوای روستا ییلاقی و زمستان آن طولانی است، البته هوا در سراسر سال لطافت خاصی دارد. سرسبزی و طراوت درختان اطراف روستا بخصوص در سالهای فراوانی آب در تمام بهار و تابستان به این روستای تاریخی جلوه‌یی خاص می‌بخشد.
روستای ابیانه در سال ۵۴ جزو آثار ملی و تاریخی به ثبت رسیده است. موقعیت خاص جغرافیایی، بافت ساختمان خانه‌ها با رنگ اخرایی، ریزه‌کاری‌های هنرمندانه دروپنجره‌های چوبی خانه‌ها، مردمی گشاده‌رو، لباس محلی زنان و مردان روستا و بناهای متعدد تاریخی دست به دست هم داده‌اند تا چشم هر بیننده تازه‌واردی را شیفته این آثار کنند. قدمت فرهنگ و زبان مردم ابیانه به دوران هخامنشیان و ساسانیان می‌رسد.
برخی از اماکن و بناهای تاریخی ابیانه شامل موارد زیر هستند.
آتشکده هرپک
این آتشکده در وسط روستا قرار دارد و مربوط به عهد هخامنشی است. برخلاف اسلوب ساختمان‌های محل، این بنا از پایه تا پوشش سقف با طاق ضربی و با سنگ لاشه و گچ ساخته شده که به همین دلیل در ۵۰ سال اخیر مورد توجه محققان قرار گرفته است.
قلعه ها
ابیانه شامل سه محله به نام‌های پایین هر ده، سیمان و پل است. این محله‌ها، قلعه‌های استحفاظی دارند که اینک نیمه مخروبه باقی مانده‌اند. قلعه پایین هر ده روی صخره‌یی است و فقط از طرف در ورودی راه آمد و شد دارد که در مواقع اضطراری پناهگاه مناسبی است. محله پل و سیمان بطور مشترک یک قلعه دارند که بر ستیغ کوه‌سنگی ساخته شده است. بر دامنه جنوبی روستا، قلعه یاله همونه دیده می‌شود. قلعه مخروبه دیگری به نام قلعه نزاتون نیز در سمت شرق در باغ‌های روستا قرار دارد.
مسجد پرزله
این مسجد در محله معروف پرزله واقع و مشتمل بر دو طبقه است. در قسمت شرق مسجد دری از چوب گردو وجود دارد که با خط برجسته نسخ کنده‌کاری تاریخ ۷۰۱ بر آن نقش بسته است. این در نفیس مربوط به دوره ایلخانیان است و قدیمی‌ترین دری است که در روستا دیده می‌شود.
مسجد حاجتگاه
این مسجد در کنار صخره و کوه سنگی در قسمت غرب روستا بنا شده است. در داخل مسجد جامع قدیمی دری با دو لنگه از چوب گردوی سیاه به ابعاد ۷۰ در ۷۲۰ موجود است که با خط برجسته نسخ، نام ۱۲ امام و تاریخ ۹۵۳ هجری بر آن کنده‌کاری شده است.
امامزاده ابیانه
این بنا که در اصطلاح محلی به آن زیارت می‌گویند، مدفن دو نفر از فرزندان امام موسی کاظم (ع) به نام‌های شاهزاده یحیی و شاهزاده عیسی است.
این بنا در محله پایین روستا واقع شده است و گنبد کاشی‌کاری فیروزه‌یی آن در میان خانه‌های سرخرنگ روستا جلوه‌یی خاص دارد. صحن بنا دارای ایوان‌های بزرگی است و ایوان جنوبی آن که مسلط بر باغ‌های سرسبز و خرم است فضای زیبا و منظره جالبی دارد.
خانقاه
دو خانقاه در روستا وجود دارد که متعلق به دوره شاه‌عباس صفوی بوده است، یکی از آنها خانه‌یی خشت و گلی است و خانقاه دیگر خانه اشرفه نامیده می‌شود که بر سردر ورودی آن نقاشی‌های بسیار ظریفی مشاهده می‌شود. سبک نقاشی‌ها که به شاگردان رضاعباسی منسوب است، تاکید بر خانقاه بودن این محل دارد.
ابیانه حوزه‌یی است که یادگارهای تاریخی ایران را از زمان باستان تا امروز در بر گرفته است. مسافر و میهمان تازه‌وارد، هنگامی که در کوچه‌های ابیانه قدم می‌زند در واقع از امروز به دو هزار سال پیش کوچ می‌کند و فرازونشیب کوچه‌های تاریخ را می‌گردد.
این روستای دیدنی در سال ۱۳۸۲، تعداد ۷۲۰۰ نفر گردشگر خارجی و بیش از ۱۵ هزار نفر گردشگر داخلی داشته است. در ابیانه، هتلی مجهز و پیشرفته برای اسکان گردشگران ساخته شده است. همچنین وجود فروشگاهی بزرگ در روستا می‌تواند نیازهای گردشگران را مرتفع سازد.
ابیانه، پلکانی است به درون تاریخ، در خانه‌های قدیمی آن هنوز ظروف سفالی با قدمتی چند صدساله وجود دارد. سبک خانه‌سازی در این روستا به دوره صدر اسلام تا زمان صفویه و پس از آن پیوند می‌خورد. مصالح به کار رفته در ساختمان‌های ابیانه، چوب درخت چنار، خاک رس قرمز، خشت، آجر و سنگ است.
ابیانه، روستای کمیابی است که هنوز توانسته یکپارچگی و وحدت خود را چه از نظر فرم‌های زیبای معماری و چه از نظر فرم لباس، زبان، گویش و آداب و رسوم حفظ کند. این همه بخاطر باروری فکر و آگاهی مردم این خطه از تاریخ خود و پایداری آنان در حفظ یادگارهای نیاکانشان است. چه خوب است که دیگر مردم ساکن در جاهای مختلف کشور، این اندیشه را باور ذهن خود کنند و به پایداری سنت سرزمین خود اهتمام بورزند.
وضع معیشتی
اما در مورد وضع معیشتی مردم ابیانه باید گفت چون ده در دره ای با رودخانه کم عرض واقع شده و زمین کافی برای کشاورزی و باغداری فراهم نبوده لذا درآمد کشاورزی نیاز زندگی را تامین نمی کرده است و دامداری و دامپروری رواج یافته است.
تمام دره و ماهورها و کوههای این محدوده پوشیده از روئیدنیهای کم نظیر است که دسته ای از آنها در بهار و پاییز خوراک دام را تامین می کنند و دسته دیگر قابل جمع آوری و خشک کردن برای مصرف خوراک زمستانی دام هستند همچنین بوته گون کتیرا را که در مراتع ابیانه به وفور می روید باید بوته زرخیز نامید چرا که از این بوته صمغ کتیرا گرفته می شود که گذشته از مصارف صنعتی داخلی یکی از اقلام صادراتی کشور نیز به شمار می آید.
این منطقه دارای معادن زغال سنگ و سرب نیز بوده است که اینک تعطیل هستند.
بافت اجتماعی
از نظر مرقعیت منطقه ای ابیانه در میان دو شاهراه اصلی شمال به جنوب کشور یعنی کاشان . قمصر . مروچه خورت اصفهان و کاشان نطنز . یزد کرمان به فاصله ۲۵ کیلومتر از هر دو شاهراه در دره ای کم عرض قرار گرفته و محل امن و دور از تعرض و نا امنی های ادوار بوده است و اهالی آن چون به علت نداشتن زمین کافی برای کشاورزی ناچار بوده اند خوارو بار مورد نیاز خود را از خارج تامین کنند لذا یک حس ذخیره اندوزی و صرفه جویی در آنان بوجود آمده که این شیوه زندگی پایه اصلی و اساسی اقتصاد و دوام و بقاء مردم ده را تشکیل داده است از طرفی فکر تهیه زمین کشاورزی و تامین خواربار مورد نیاز موجب آن شده تا اهالی از سمت شرق و غرب ده تا شعاع ۵۰ کیلومتری درصدد خرید ملک و زمین و باغ باشند و این شیوه ذخیره اندوزی و صرفه جویی در میان مردم منطقه زبانزد بوده ولی به آن جنبه خست نمی توان داد.
غذاهای محلی وپوشاک
« گیپا» که در موقع سر برسیدن گوسفندان قلیه‌ای تهیه می شود یکی از غذاهای ویژه مردم ابیانه است که جنبه تشریفاتی نیز دارد. غذاهای « جوین» که شامل جو شیرین و ترش می شود « کاروانی» که با کشک ساییده و نعناع داغ و پیاز تهیه می شود « آردینه» که باسبزیهای محلی و دوغ و کشک « قرمه » یا « قلیه» که از گوشت گوسفند تهیه می شده روغن و نان محلی از جمله دیگر غذاهای مردم ابیانه است.
اما پوشاک مردان ابیانه عبارت بوده از کلاه نمدی ، قبا، زیرپوش قبا ، شال کمر، تنبان گشاد از کرباس یا متقال، گیوه محلی و پوشش زمستانی کمرچین یا سرداری ، کفش چرمی، شنل ترمه ای ، کلاه کله قندی دست دوز و عرقچین که در حال حاضر در لباس محلی مردان تنها تنبان گشاد باقی مانده است.
پوشاک زنان نیز شامل چارقدی از پارچه گلدار مربع شکل به ابعاد ۵/۱ متر است که سروگردن و سینه ها را بخوبی می پوشاند ، پیراهن گشاد با یقه و چاک‌های آرایش ده از پارچه گلدار، و تنبان یا شلیته است که جامه‌ای پرچین بوده و ازکمر تا پایین زانو را می پوشاند و درهوای زمستانی به این لباس روپوشی به نام « آرخالق» زنانه یا نیم تنه مخملی اضافه می شود.
زبان مردم
به زبانی که مردم ابیانه با آن گفتگو می کنند اصطلاحاً « فرس قدیم» می‌گویند و شاخه‌ای از زبان رایج مردم منطقه نطنز، سیمه و جوشقان قالی است و به زبان بعضی از نقاط مرکزی ایران و حدود سمنان و سبزوار نزدیک است.
از ویژگیهای این زبان این که از نظر ساختار در گردش خود خیلی روان است . واژه ها را صریح ادا می کند و دنباله واژه ها را کش و قوس آنچنانی نمی‌دهد تا لهجه بوجود آید.
اعتقادات و باورها
در ده ابیانه همانند سایر نقاط ماه محرم با آیین های ویژه ای توام است در این ماه مساجد محل های سه گانه « پایین ده » « یسمان » و « پل» بوسیله جوانان پرشور آراسته و آماده می شود روضه خوانی ۱۰ تا ۱۲ روزه ماه محرم از نخستین شب ماه شروع شده و مردم در جلسات روضه خوانی شرکت می کنند.
از جمله آیین های ویژه ماه محرم در ابیانه مراسم « نخل برداری» است در ابیانه دو نخل هست یکی مربوط به محله پایین و در حسینیه محل جای دارد و دیگری مربوط به محله « پل» و « یسمان » است . در صبح روز تاسوعا بابای هر دو نخل که مسئولیت نگاهداری لوازم و پارچه های نخل را به عهده دارند به آراستن آن مشغول می شوند و از بعد از ظهر تاسوعا نخل آماده است تا در مسیر مقررش در محله ها به گردش درآید. نخل بر دو پایه چوبی در جهت طول و پنج یا شش پایه در جهت عرضی استوار شده و سر هر پایه ای از چهار طرف به اندازه نیم متر به طرف بیرون بدنه است تا بتوانند با این پایه ها نخل را بر دوش بگیرند و حرکت دهند. هر یک از پایه ها نخل را بر دوش بگیرند و حرکت دهند. هر یک از پایه ها چند نفر صاحب با مالک دارد که به صورت ارثیه خانوادگی این مالکیت پایه نخل بوجود آمده و در دو روز تاسوعا و عاشورا باید به نوبت و هر دو نفر با کمک یکدیگر وظیفه بر دوش گرفتن نخل را بر عهده بگیرند. گردش دادن نخل در محله ها و توقف در این نقاط که حدود بیست نقطه است از صبح که آغاز می شود تا نزدیکی های غروب آفتاب ادامه دارد و پس از پایان مراسم نخل به حسینیه می آورند و بابای نخل به باز کردن و پیاده کردن پوشش پارچه ها و بسته بندی کردن آنها می پردازد. در سالهای اخیر از خانواده ها و مردمی که از تهران برای شرکت در آیین عزاداری محرم و برگزاری سنتهای مذهبی به ابیانه می آیند به صورت گروه چند نفری بانی یک وعده غذای نذری به مردم می شوند.
عید نوروز
از یک هفته پیش از عید خانه ها گردگیری می شود اتاقهای مهمانخانه مفروش شده ، سماور ، قوری و استکان و نعلبکی ویژه میهمانان از پستوها بیرون آورده می شود پس از سال تحویل مردم به دید و بازدید می روند ودر خانه ها سفره مفصلی گسترده می شود که در آن انواع غذاهای محلی و آجیل به طرز جالبی چیده شده است.
میدانهای بازی نیز در ابیانه تاروز سیزدهم عید پر از شور و غوغا و سر و صدای جوانان و بچه های بازیکن بوده است.
گرچه درحال حاضر از آن فضای پر شور مردمی کمتر اثری می توان یافت ولی علاقه به آداب و سنن محلی موجب می شود که برخی از خانواده ها و جوانان شهرنشین سعی کنند تعطیلی عید را در ده و در میان بستگان خود بگذرانند.
