چکیده
خلاقیت در معماری به منظور تدوین آفرینشگری در فرایند طراحی معماری،در گام نخست به تعریف واژگانی چون خلاقیت،هوش،تفکر،حافظه پرداخته شده است.رویکردهای اصلی خلق اثری بدیع با محوریت شخص خلاق ،فرایند ذهنی،انوع تفکر و تاثیر آن در فرایند طراحی بررسی خواهد شد.شیوه های پرورش آفرینشگری عبارتند از:تاثیر عملکرد دونیمکره مغز،تفکر خلاق و ویژگی های آن،ماهیت خلاقیت،آموزش فرایندها وتاثیر اندیشه ی خلاقانه در فرایند طراحی
:از راهکارهایی است که می توان به خلق آثاری در خور توجه پرداخت.همانگونه که مسئله آموزش خلاق هماره دغدغه ملل های مختلف بوده است،چه بسا که مبنای رشد توسعه در تمامی شاخه های علوم بوده است.
مقدمه
در نگاه اول به بررسی ریشه های خلاقیت و شناسایی افراد خلاق ،بررسی رابطه هوش و خلاقیت :ودر نهایت بسط موضوع به فرایند طراحی معماری:واهمیت آن در زمینه شکل گیری معماری و ذکر نمونه ایی از مدرسه معماریAA،که هماره تکنیک های خلاقیت سرلوحه آموزش در این مدرسه بوده است.
روش تحقیق به کار گرفته شده در این جستار،استفاده از تدابیر تحلیلی توصیفی،با رویکردی کیفی می باشد.در این راستا از منابع مکتوب به صورت نقل قول استفاده شده است.
تعریف های بنیادین
کلمه هایی چون هوش ،خلاقیت،تفکر واژگانی هستند که در پیرامون این بحث به صورت فراگیر مورد استفاده قرار می گیرند.لذا بازشناسی و تعریف این واژگان ضرروری به نظر می آید.
الف- خلاقیت
خلاقیت از فعل خلق کردن به معنای آفریدن وبه وجود آوردن اقتباس شده است(دهخدا ج ۲۱،۱۳۷۴،ص ۷۶)
عمر فاروق در تعریف خلاقیت،آن را ارائه پاسخی منحصر به فرد،بهتر ومناسبتر برای حل مسئله معرفی می کند. (Faruqe,1984:15)
خلاقیت به توانایی پیدا کردن راه حل های نامتعارف وبا کیفیت بالا برای مسائل اطلاق می شود.(آیسنک ٬۱۳۷۹٬ص ۲۴)
بر اساس این تعریف شخص خلاق کسی است که نسبت به اطلاعات مستقیم و داده هایی که در اختیار همه ی ما قرار دارد به شیوه ای جدید برخورد می کند(ادواردز٬۱۳۷۷٬ ص۳۴)به عبارت دیگر خلاقیت توانایی پیدا کردن راه حل های غیر مشهور و جدیدی است که بهتر از راه حل های گذشته می تواند پاسخگوی نیازها و کاستی های مساله باشد.
هوش
تفکر٬استدلال و حل مساله همگی از پدیده هایی هستند که هوش در مراحل انجام آنها نقش محوری بر عهده دارد.بر اساس این نظریه پنج اصل کمی شناختی که با هوش مرتبطند و در آزمایش ها تعریف کننده هوش می باشند.عبارتند از :۱_مهار همزاد ۲_خستگی ۳_نیروی روحی ۴_توانایی های ابتدایی ۵_قدرت حفظ کردن و حافظه(آیسنک٬۱۳۷۹٬ص ۵۰۰).بر اساس یکی از مشهورترین دسته بندی ها٬انواع مختلف هوش عبارتند از:۱_هوش زبانی٬ ۲_هوش منطقی_ریاضی ۳_هوش موسیقیایی ۴_هوش فضایی ۵_هوش بدنی_حرکتی ۶_هوش برقراری ارتباط با دیگران ۷_هوش برقراری ارتباط با خود(آیسنک٬٬۱۳۷۹٬ص ۵۰۱٬)
ارتباط هوش با خلاقیت
بسیاری هوش را قابلیت سازگاری با محیط و قابلیت عام همه جانبه فرد تعریف کرده اند .گیلفورد ،هوش را به دو دسته هوش واگرا وهوش همگرا دسته بندی کرده است.در مواجه با هوش واگرا شخص با پاسخ های متعدد برخورد می کند که در این حالت ،انعطاف پذیری اندیشه منجر به بعد جدیدی از اندیشه خواهد شد ودر نهایت ابداع ایجاد خواهد شد.ودر مقابل هوش همگرا یا هوش سنتی برای مسئله در پیش رو فقط یک پاسخ را درست و قطعی می داند.
در مقوله ارتباط هوش با خلاقیت دیدگاه های متفاوتی مطرح شده است عده ایی معتقدند که برای بروز خلاقیت در فرد، میزان معینی از هوش لازم است و برخی دیگرخلاقیت پیشرفته را لزوما منبعث از بهره هوشی بالا نمی دانند.
استعدادهای انسان و نقش خلاقیت
به طور کلی یکی از وجوه متمایز کننده انسان از سایر مخلوقات قوه تخیل،تفکر و تجزیه تحلیل او می باشد.تمام رفتار و کردار انسان از یک سیستم مرکزی استفاده کرده و از دنیای بیرون پیام دریافت می کند. دو نیمکره مغز را می توان در تصویر شماره ۱ مشاهده و با مشخصات آن آشنا شد.
نیمکره سمت راست را می توان ،نیمکره فضایی نامید که با مباحث تصورات ،احساسات و فضا سر و کار دارد:و در مقابل نیمکره سمت چپ مغز را به عنوان نیمکره کلامی معرفی نمود که بیشتر با مباحث زبان ،منطق و محاسبات همراه می باشد.(Faruqe,1974)
در مسیر یادگیری با روش های معمول این قوا به طور کامل به فعلیت در نمی آیند.با به کار گیری خصوصیات دو نیمکره مغز و فعال نمودن قابلیت های متعدد ،ذهن شخص به صورت روش رفت و برگشتی همزمان ،میان اطلاعات ، تحلیلی در یک نیمکره و دستیابی به ایده ها ،در نیمکره دیگر به امر طراحی مشغول می گردد.
طراحی و طراحی کردن
چهار فرایند اصلی به عنوان اساس خلاقیت در طراحی تشخیص داده شده اند: تدارک،نهفتگی ،روشنگری ،نفی و اثبات (dickerson and robertshow)
تدارک یا آمادگی به فعالیت های آگاهی و شناخت ،و نهفتگی به فرایند های فکری نا شناخته ،که شامل ادراک مسائل و پرورش سناریو هایی برای جستجوی راه حل است باز می گردد.روشنگری به بینش طراح نسبت به ماهیت مسئله وراه حل های بالقوه آن گفته می شود.نفی و اثبات فرایندی است که در آن راه حل بالقوه و قابل دوام طراحی به دست می آید.کلید تفکر خلاق قدرت ابداع انگاره هاست.(lang,thon T)
روش های تدوین گزینه های طراحی
جان آلگر و کارل هیز سه فعالیت اصلی را در توسعه راه حل های مسائل تشخیص داده اند.این فعالیت ها عبارتند از :مرور اطلاعات تاریخی،خلاقیت فردی، خلاقیت گروهی.در خلاقیت فردی پیش نیاز حل ابتکاری مسئله و مشکل گشایی ،نگرش خلاقانه است.جفری برادبنت سه گونه از فنون رشد دهنده اندیشه خلاق را :فهرست های بازبینی ،روش های تعامل و فنون روانکاوی ذکر کرده است. (lang,thon T)
انواع تفکر
روانشناسان عصر حاضر، انواع فکر کردن را بر اساس اهداف آنها و ویژگی های به کار گرفته شده در آنها در سه گروه: تفکر جهت دار، تفکر بدون جهت و تفکر خلاقانه دسته بندی کرده است. (anderson, 1995)
تفکر جهت دار
در تفکر جهت دار معمولا از دو تکنیک برای حل مسئله استفاده می شود. در تکنیک اول پاسخ ها و راه حل های متنوعی مطرح می گردد و در این رویکرد از فرایند سعی و خطا بهره گرفته و به حل مسئله پرداخته می شود.
تفکر بدون جهت
در این نوع تفکر ذهن آدمی بدون هیچ گونه پیش زمینه اولیه فعال می گردد و به دنبال تامین هدفی خاص نمی باشد؛ از ویژگی های این تفکر طبیعت آزاد و شناور آن است. این گونه تفکر در طراحی معماری را می توان در شکل گیری کانسپت توسط تکنیک های طراحی که بدون هدف مشخص و اتفاقی ایجاد می گردند، جستجو نمود.
تفکر خلاقانه
این نوع فکر کردن هدفمند بوده و برای رسیدن به پاسخ مناسب لازم است از راه حلهای خلاقانه استفاده به عمل آید. گیل هولی (۱۹۹۹) در مطالعات خود در ارتباط با خلاقیت پیشنهاد می کند یک راه جهت مطالعه درباره خلاقیت، در مورد نوع تفکری است که آن محصول خلاقانه را ایجاد می کند و او معتقد است که در فرایند خلق اثر خلاق، می بایست همواره دو خصوصیت بدیع و ارزشمند بودن اثر مورد نظر قرار گیرند. عموما بحث خلاقیت توسط اندیشمندان در دو زمینه جستجو شده است: افراد خلاق و تفکر خلاق.
الگوی تفکر تعاملی در طراحی
با توجه به مطالب ذکر شده با انواع و حالت های فکر کردن، به نظر می رسد که مناسبترین نحوه به کارگیری قدرت تفکر، در یک فعالیت پیچیده مانند طراحی، بهره گیری از انواع تفکر به صورت تعاملی می باشد. این ویژگی در تفکر امکان نگرش همزملان به مسائل گوناگون در حین طراحی را مهیا می سازد. و در واقع این الگو امکان بهره گیری از انواع تفکر را به صورت همزمان به وجود می آورد.
طبق الگوی تفکر تعاملی دانشگاه آیووا استفاده از سه نوع تفکر محتوایی، نقادانه و خلاقانه پیشنهاد شده است.
اورجینالتی در معماری
در ادامه موضوع مورد بحث اختصاصا در حوزه معماری بسط داده خواهد شد;لذا در نگاه اول به تعاریفی در این حوزه پرداخته خواهد شد.
معمار
معمار با در دست داشتن آنچه که از جهان معنا و گستره هستی یافته است با نظم دهی به ابزارهای تخصصی خویش، حرکتی را به سوی معماری آغاز می کند. اندیشه ها و ارزشهای رایج در جامعه، که می تواند با موضوع آفرینش او مرتبط باشد را روی میز کار خود جمع آوری کرده، با تجزیه و تحلیل آنها و تبیین ایده اصلی شروع به خلق فضایی سه بعدی و بصری می کند. مبانی نظری و پشتوانه فکری معماران از دیرباز نقشی حساس و تعیین کننده درشکل گیری و نوع روند حرکتی پروژه، برعهده داشته است. ( Falamaki 1381)
کانسپت
ایده هایی که در چنین بستری که از ذهن زمینه سازی و خلق می شوند، هنرمند را بر آن می دارند که تجسمی هر چند کمرنگ را در دنیای بیرون به منصه ظهور برساند؛ چنین تجسمی کانسپت یک پروژه محسوب می شود که با استفاده از ابزار و اشکال مختلف، چه به گونه ای دوبعدی در قالب اتودهای سریع و یا ماکت هایی حجمی و ترسیمات کامپیوتری می توان نمایشداد. البته امکان تعدد ایده های مختلف را نیز باید در نظر داشت و اینکه یک ایده ثابت می تواند در قالب ها و فرم های متفاوت مطرح شود. به عنوان مثال، نحوه برخورد هر معماری با طبیعت و ایده هایی که در ذهن وی از جریان آب گرفته تا الگوهایی از پرواز پرندگان، شکل می گیرند یکسره با هم متفاوت و دارای بیانی مستقل هستند. ( Falamaki 1381)
ساختار
کانسپت خلق شده برای یک پروژه معماری، ساختاری کلی را برای طراحی موضوع مورد نظر به وجود می آورد. ساختاری که به واسطه آن به خطوط و سطوحی دست می یابیم که شمایی از کلیت فرمی، فضایی و حال و هوای پروژه را مشخص کرده و واسطه ای است بین زبان انتزاعی کانسپت به وجود آمده با کالبد واقعی معماری. اگر بتوان گستره ذهن را بخش بندی کرد می توان چنین نتیجه گرفت که در مراحل اولیه خلق یک اثر لایه هایی از ذهن فعالیت می کنند که بیشتر جنبه شهودی داشته و رفته رفته که به عینیت اثر هنری نزدیک می شویم و فکر و منطق جای پای بیشتری می یابد.( Falamaki 1381)
خلاقیت در معماری
بطور کل «تخیل عامل تسریع کننده تصور است در حالی که تصور صافی است که تخیل برای پیوستن به واقعیت باید از آن بگذرد.» (آنتونیادس، بوطیقای معماری، ص۳۰)
با داشتن این دو پیش شرط، معماری خلاق و بطور کل، فرایند خلاقیت به عینیت می رسد.
در تولید این فرایند ویژگی افراد بسیار تأثیر گذار است. به عقیده «تورنس» که شصت سال در زمینه خلاقیت کار کرده است، شانزده ویژگی را بررسی کرده که مهم ترین آنها که مورد اتفاق اکثر صاحب نظران است، شامل:
۱- سرکشی
۲- رهایی (دیوانه وار بودن)
۳- شوخ طبعی (داشتن تفکرات فانتزی)
۴- گریز اندیشی که از تمام موارد مهم تر است
(مجله علوم و فنون، مهر ۸۳، نشست خلاقیت)
۱- سرکشی
برسی ها نشان داده است که افراد سرکش نسبت به افراد آرام و منضبط از سطح بالاتری از خلاقیت برخوردارند. ویژگی دوم یعنی شوخ طبعی و تفکرات فانتزی است.
این افراد با حرکت بر خلاف فکر عادت زده دیگر بچه ها باعث تولید یک نوع تفکر فانتزی می شوند که در ظاهربه آنان شوخ طبع اما با هدایت ان به تولید تفکراتی خلاقانه می انجامد. (ادوار دوبونو، خلاقیت جدی)
۲- رهایی
ویژگی رها فکر کردن و دیوانه وار بودن برای ما معماران کاملاً آشنا است که از آن
می توان به تفکرات خلاقانه در آثار معماری «دیکانستراکشن» اشاره کرد.
۳- گریز اندیشی
این ویژگی سبب شده فرد برای حل مسائل از راه های مختلف و راه حلهای نو آورانه
استفاده کند و سعی نماید همیشه بر خلاف افراد عادت زده مسائل را از راههای غیر معقول خود حل کند. این تلاش ها مهم ترین زمینه بروز تفکرات خلاق است.
(ادوار دوبونو، خلاقیت جدی)
با بررسی پیش شرط های خلاقیت و ویژگی افراد خلاق به موانع بروز خلاقیت می رسیم. به قول ژان پیاژه: «خلاقیت، حفظ قسمتی از دوران کودکی است.» (مجله علوم و فنون، مهر ۸۳، نشست خلاقیت)
«پیاژه» تفکرات یک کودک را از آن جنبه خلاقانه می داند که کودک برای بدست آوردن راه حل مسائلش، نه تجربه دارد و نه اطلاعات زیاد و این سبب می شود مسائل را از راههای خلاقانه ای برای خود حل کند. این دو از نظر محققان نیز مانع مهم خلاقیت افراد هستند:
۱- اطلاعات زیاد:
اطلاعات زیاد، باعث شده فرد با اتکا به انبوه اطلاعات، مسئله را حل و به فکر راههای دیگری نیفتد. (ادوار دوبونو، خلاقیت جدی)
مثال: اطلاعات می گوید: دو زاویه قائم یک مربع تولید می کند.
فرد عادی: با دو زاویه قائم همیشه مربع می سازد.
فرد خلاق: با دو زاویه قائم گاهی مربع و یا می تواند زاویه ۱۸۰درجه بسازد.
۲- تجربه:
فرد با دیدن نتایج راه حل مسائل دیگران به راه حل مسئله خود، بدون تفکری خلاقانه
می رسد. (ادوار دوبونو، خلاقیت جدی)
اما با این وجود، به دلیل اهمیت امر خلاقیت، تلاش هایی صورت گرفت که اروپادر ابتدا با معماری مدرن، سنت شکنی در نگرش «بوزوار» را بوجود آورد و ایلات متحده پس از آن معماری را بعنوان امری خلاقه و نیز آموزشی به تکامل رساند. (آنتونیادس، بوطیقای معماری، ص۴۰)
مهم ترین فعالان امر خلاقیت در معماری در این کشور را می توان «ژان لاباتوت» نام برد که به عقیده «آنتونیادس» عمیق ترین ریشه های اندیشه خلاقیت معماری را در مقاله ای با عنوان «ره یافتی به ترکیب در معماری» (مجله آموزش معماری، ۱۹۵۶)
بعد از بررسی تاریخچه خلاقیت در معماری به بحث علل و چگونگی بروز خلاقیت در معماری پرداخته خواهد شد.ابتدا علل بوجود آمدن خلاقیت در معماری و معماری خلاق.
دو دلیل عمده را می توان بررسی کرد و با توجه به مثال ها به صحت این ادعا پی برد.
۱- انگیزش درونی یا همان عشق به کار
۲- رهایی از عادت ها و میل به تازگی
این دو علت در کنار تمامی علل بروز تفکر خلاق که بیان شد، مخصوصاً در رشته های هنری از جمله معماری بسیار شاخص است.
۱- انگیزش درونی یا همان عشق به کار
«اشتاینر» می گوید: «هیچکس به اندازه انیشتین از علم لذت نبرده است.» (سایت طراحان صنعتی، مقاله توصیف خلاقیت)
از «لوکوربوزیه» تا «لیبسکیند» و «پیتر آیزنمن» و نمونه بارز این علاقه و انگیزش درونی «زاها حدید» را می توان نام. برای فهم منشأ اولیه خلق معماری خلاق یعنی انگیزش درونی به بررسی «زاها حدید» پرداخته خواهد شد.
با توجه به کارهای حدید در کار او به نوعی تنش و نا آرامی و بی قراری می رسیم. آثار او از تکه های مشخص و زاویه های تند و خطهای صاف و راست ساخته شده است و آنقدر پیچیده و مهیج است که تصور این که بعد از اجرا به فرم مشخصی در آید دشوار است. (فصلنامه رایانه- معماری و ساختمان، بهار ۱۳۸۱)
«راس دایمون» در مورد حدید می گوید: «از خیلی وقت پیش در اوج بود. از زمانی که معلوم بود ایده های خارق العاده ای را که در سر دارد می توان عملی کرد و معماری دیگر از آنها بوجود آورد.» این معماری دیگر یعنی همان خلاقیت، همان معماری خلاق که «فرانک گری» و «لیبسکیند» با شالوده شکنی در معماری که به عقیده آنان جذابیت زیادی هم دارد، انجام می دهند و حدید را نیز از پیروان این شیوه می دانند. (فصلنامه رایانه- معماری و ساختمان ، بهار ۱۳۸۱)
حدید در مورد سبک کارش اینگونه می گوید: «وقتی با سرعت از فراز قلمروی افقی می گذریم این امکان را پیدا می کنیم که فضا و ایده هایی را که به فضا مربوط می شوند، بشناسیم و آن وقت حرکت و انعطاف پذیری نقش مهمی پیدا می کند.»
زاها حدید، حرکت و انعطاف پذیری را در طرح هایش امری مهم بیان می کند و ما می دانیم که انعطاف پذیری از ریشه های مهم خلاقیت است که در تعریف خلاقیت نیز به آن اشاره شد.
بررسی سخنان و ویژگیهای حدید همان انگیزش درونی وعشق به کار را بیان می کند و می فهمیم که چگونه حدید یک معمار خلاق است. او نتیجه تلاش ها و دوری از عادت زدگی و سکون را در طرح هایش با «جایزه پریتزکر» که اولین بار است به یک معمار زن داده می شود، می گیرد. (فصلنامه رایانه ، معماری و ساختمان ، بهار ۱۳۸۱)
مدرسه AA.
مدرسه در لندن است که به پرورش تفکر خلاقانه پرداخته است و روند طراحی در پروژه های معماری بسیار حایز اهمیت است.که در زیر به نمونه ایی از فرایند طراحی در این مدرسه پرداخته خواهد شد.
این پروژه ترکیبی از لاتکس و چوب ، با اصول تنش و فشرده سازی است .روند طراحی برای رسیدن به یک سیستم ترکیبی، ساختاری و هندسه مولد است که به بررسی ارزش های زیبایی شناختی و مرزهای فضایی در یک سیستم ترکیبی در حوزه های مجزا از پرداخته است، هندسه مولد شده با توجه به الگوهای متفاوت تعبیه شده در ماده لاتکس است.
سیستم به صورت نمونه در زمینه شهری در بازار ماهی هیولا است که به عنوان یک وسیله حاکم بر شرایط زمین ، که می تواند با توجه به بافت شهری ،باعث تکامل منطقه شود. این سیستم یک چارچوب ادراکی در سراسر شرایط مختلف شهری پدید خواهد آورد..[i]
تیجه گیری
ذهن خلاق در بستر اجتماعی مناسب شکل می گیرد و باعث شکل گیری و تداوم چرخه،خلاقیت،اختراع و نوآوری خواهد شد.آنچه در تمام علوم و فنون سر آغاز هر گونه رشد وحرکت به سمت جلو می باشد.آنچه در کشورهای توسعه یافته همواره جزء لاینکف سیاست ها وتدابیر مدیریتی بوده است.در معماری شتاخت فضا و دستیابی به آن ،در تمام ادوار ،باعث شکل گیری موج هایی نو شده است لذا در این راستا تکنولوژی های برتر نیز شکل گرفته است و زمان آن رسیده است که تمام جوامع خود را با آن همگام سازندولازمه آن پرورش فکر و ذهن خلاق است.
منابع
فلامکی، م، ریشه ها و گرایش های نظری معماری، نشر فضا، ۱۳۸۱
هفته نامه هنر و معماری نقش نو
مجله معمار ، شماره ۹-۱۰
بوطیقای معماریآنتونی سی،آنتونیادس ،ترجمه احمدرضاآی ،سروش۱۳۸۱
هنرنامه،شماره۳-۵-۷
نظریه آفرینش معماری،جان لنگ، ترجمه عینی فر،انتشارات دانشگاه تهران
فصلنامهرایانه- معماری و ساختمان، بهار ۱۳۸۱
اشو، خلاقیت، راهکارهایی برای یک زندگی جدید، آزادسازی نیروهای درون، ترجمه مرجان فرجی،
رابرت فیشر و مری ویلیامز ، شکوفاسازی خلاقیت، ترجمه ناتالی چوبینه، انتشارات پیک بهار
مکسول مالتز، سایکوسیبرنتیک، روان‌شناسی خلاقیت، فرجمه مهدی قراچه داغی، نتشارات شباهنگ
آنتونی وستون، خلاقیت، تفکر انتقادی، ترجمه کاوه بویری، نشر آمه
تام کلی، هنر نوآوری، ترجمه سینا قربانلو
ماریو توکورو و کن موگی، مغز و خلاقیت، ترجمه مصطفی تبریزی و رامین کریمی
