ماسوله نه شهرک است و نه روستا
مختصات جغرافیایی
شهر تاریخی ماسوله در استان گیلان ودر فاصله ۶۰ کیلومتری غرب شهرستان رشت(مرکز استان) ، ۳۵ کیلومتری غرب شهرستان فومن و در منتهی الیه غرب رشته کوه های البرز (کوههای تالش) با ارتفاع ۳۰۵۰ متر و درعرض جغرافیایی ً۱۳ َ۰۹ ْ۳۷ شمالی و طول جغرافیایی ً۱۴ َ۵۹ ْ۴۸ شرقی قرار گرفته است . وسعت آن حدوداً ۱۶ هکتار بوده، در ارتفاع ۱۰۵۰ متر از سطح دریای آزاد قرار گرفته و بین بالاترین و پایین ترین نقطه ی آن بیش از ۱۲۰ متر اختلاف ارتفاع وجود دارد. همچنین از شرق به شهرستان فومن ، از غرب به شهرستان خلخال ، از شمال به شهرستان ماسال و از جنوب به تارم علیا منتهی می شود.
خصوصیات اقلیمی
آب و هوای خاص منطقه ی تالش ، متأثر از کوه های البرز و دریای خزر است. کوه های تالش با امتداد شمالی ـ جنوبی و کوهستان البرز با امتداد شرقی ـ غربی مانند سدی از عبور بخار آب حاصل از دریای خزر و بادهای مرطوب شمال غربی به داخل ایران جلوگیری می کند و به سبب ارتفاع زیادی که دارند موجب بارندگی بسیار در این ناحیه می گردند. ماسوله دارای آب و هوای معتدل و مرطوب در تابستان و سرد و مرطوب در زمستان می باشد. دمای متوسط سالانه حدود ۱۲ درجه سانتی گراد ، میزان بارندگی سالانه ۷۰۰ میلی متر و میزان بارش برف در سال ۸۰۰ میلی متر است . دارای بیش از ۳۵ روز یخبندان بوده و بیش از ۱۰۰ روز را با مه غلیظ سپری می کند.
زمین شناسی و وضعیت خاک
خاک منطقه از نوع لیتوسل قهوه ای جنگلی و خاک های یدزولیک می باشد. ماسوله در منطقه ای زلزله خیز واقع شده است وآخرین زلزله در سال ۱۳۶۹ هجری شمسی هم زمان با زلزله مهیب رودبار اتفاق افتاد که منجر به واردشدن آسیب های شدید به خانه ها شد. از دیگر عوارض و بلایای طبیعی که در ماسوله اتفاق افتاده جاری شدن سیلاب در سال ۱۳۷۶ هجری شمسی می باشد که آثار مخرب فراوانی به جا گذاشت.
دریاچه ها رودخانه ها
شهـرتاریخـی ماسـوله در دره رودخـانـه ای کـه سـرچشمـه آن نزدیک دومین قله بلند کوه های تالش (ماسوله داغ) از رشته کوه البرز قرار دارد. درکوهستان به جای چاه می توان شاهد تعداد زیادی چشمه بود. در ماسوله وکوه های اطراف آن نیز تعداد زیادی چشمه وجود دارد که در اثر شکاف های عمیق ایجـاد شده در شبکه هیـدروگرافیک به وجـود آمـده اند. نـوع مخصوصی از چشمـه در منطقـه یافت می شود که آب معدنی دارد و دارای آهن وگوگرد می باشد.در جنوب شهر ماسوله رودخانه ای قرار دارد که از کوههای اطراف سرچشمه گرفته و به جلگه های پائین دست استان گیلان میریزد و عامل مهمی در محدودیت وسعت شهر در گذشته بوده است،چنان که تمامی بناها شهر تاریخی ماسوله در بخش شمالی رودخانه قرار داشتند و تنها ساختمان موجود در پائین رودخانه پاسگاه ژاندارمری بود.
طبیعت و پوشش گیاهی
جنگل های اطراف این منطقه پوشیده از درختان راش و در برخی موارد آزاد ، بلوط ییلاقی، توسکا و زبان گنجشک می باشد که البته در گذشته درختان آزاد و بلوط آن بسیار بیشتر از اکنون بوده است.
جانوران
(انواع مختلف جانوران وحشی مانند: خرس قهوه ای، پلنگ وگرگ)، ( انواع پرندگان مهاجرمانند: غاز وحشی، خوتکا و انواع مرغابی ها ) و (انواع پرندگان بومی مانند: کلاغ سیاه، باز، عقاب، قرقی وکرکس سفید)
پیشینــه تـاریخـی
در حدود ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ سال پیش مردمانی از نقاط مختلف سرزمین گسترده ی ایران از شرق (استان خراسان) و غرب(کردستان و آذربایجان غربی) به همراه برخی مردمان بومی منطقه (گیلان) به دلایل نامعلومی به این منطقه کوچ کرده و زیست گاهی به نام کهنه ماسوله را در ۶ کیلومتری شمال غرب شهر فعلی بنا نهادند. وجود گورستان و قبرهای بی شمار داخل بافت حاشیه ی شهر مؤید قدمت زیاد این بافت تاریخی می باشد. طی کاوش های انجام شده از محوطه باستانی کهنه ماسوله، سفالینه هایی متعلق به قرون پنجم تا هشتم هجری قمری به دست آمده است که دقیق ترین مستندات قابل توجه تاریخی می باشد. مردمان کهنه ماسوله به دلایل مختلف از جمله مشکلات خاصی که در کهنه ماسوله داشتند ( بیماری ، سیل و …) و هم چنین وجود مقبره ی امام زاده عون بن علی در محل ماسوله فعلی به این محل کوچ کردند. مکانی که مملو از درختان بلند آزاد و بلوط بوده و همین درختان پس از قطع، فضای بسیار محدود و مسطح برای ساختمان ها ایجاد نموده و تنه ها و شاخه های آن استخوان بندی اصلی ساختمان ها را تشکیل داده است. وضعیت کوهستانی وشیب تند زمین، مردم سخت کوش و خلاق آن زمان را به ایجاد مجموعه فضاهای معماری برانگیخت تا با توجه به مضایق کمبود زمین مسطح و شیب زیاد، این مجموعه را به گونه ای بنا کنند تا بیشترین بهره از زمین برده شود. بدین دلیل ، سقف ساختمان ها، مسطح و به گونه ای طراحی شد تا امکان استفاده از این سطوح به عنوان معابر عمومی، نقاط مکث و . . . فراهم آید. این چنین بود که مجموعه ای اندیشمند و فاخر و به شدت متواضع و بدیع پدید آمد که مرکز تجارت زمان خود و انباشت و توزیع کالا به استان های هم جوار گردید.
جمعیـت و اقتصـاد
مردم ماسوله به عکس مردم خیلی از مناطق گیلان کشاورز نبوده ـ و نیستند ـ و در گذشته به تجارت و دام داری اشتغال داشتند . در ماسوله صنایع دستی کوچک مانند ابزارهای دستی، چموش دوزی و بافته های پشمی وجود دارد . بازار ماسوله محل دادوستد مردم ماسوله از یک سو و گردش گران از سوی دیگر می باشد. در حال حاضر پذیرایی از مسافران مهم ترین فعالیت اقتصادی اهالی ماسوله است . رونق اقتصادی مستمر از مهم ترین عوامل شکوفایی و رشد اجتماعی مردمان شهر تاریخی ماسوله بوده است. برقراری ارتباط بین سه منطقه گیلان ، خلخال و زنجان از طریق تبادل کالا، پایه و اساس اقتصاد ماسوله را شکل می داده است . گیلک های ساکن جلگه از شرق، ترکان ساکن کوهستان از غرب و ترکان ساکن فلات از جنوب، در بازار این شهر همواره در تردد بوده به خرید و فروش محصولات محلی یک دیگر می پرداختند. وجود این مسافران و بازرگانان همیشگی و غریبه در ماسوله فرهنگ خاصی را میان مردمان ساکن شکل داده است که خاص این منطقه می باشد. احداث راه های ماشین روی جدید بین شهرهای هم جوار، به تدریج باعث خلوت شدن و از رونق افتادن راه های کوهستانی شده و به اقتصاد متکی به بازار ماسوله آسیب جدی وارد کرده است. این رکود طی ۶۰ سال اخیر منجر به تعطیل شدن فعالیت های اقتصادی شده و به ناچار گروه کثیری از مردم به مرور زمان شهر را ترک گفتند. سیر مهاجرت مردم به شهرهای بزرگ هم جوار به گونه ای بوده که از ۳۵۰۰ نفر جمعیت ثابت سال ۱۳۳۵ تنها ۸۱۱ نفر در سال ۱۳۸۲ باقی مانده است. بیش از یک سوم این افراد از مردم جنگل نشین اطراف هستند که جایگزین اهالی اصلی شهر شده اند. در حال حاضر گردشگری اساس اقتصاد محلی و تنها منبع درآمد اهالی به شمار می رود .
ویژگی های هنرهای مرتبط
از آن جا که نمای اصلی و آفتاب گیر خانه ها مستقیماً در معرض دید و منظر همیشگی شهروندان این شهر تاریخی است، هنرمندان صنعت گر ماسوله نهایت ذوق و سلیقه خود را در این بخش از ساختمان ها به کار برده و پنجره های چوبی زیبا، موزون و در عین حال متنوعی را خلق کرده اند. اساساً بیشتر هنرهای ساختمانی استادکاران در پنجره ها، درها و گنجه های چوبی خانه ها خلاصه می شود. این استادکاران با شناخت دقیقی که از چوب درختان جنگلی منطقه داشتند هر یک از آن ها را برای مصارف خاص و مشخصی مورد استفاده قرار می دادند. طرح ها و نقشه های به کار رفته در این هنرها بسته به نوع درها و پنجره ها و همین طور شرایط اقتصادی مالک آنها متغیر بوده است. تقریباً همه این نقوش هندسی بوده و برخی از آن ها نیز الهام گرفته از طرح های کاشی کاری مناطق مرکزی ایران بوده اند. در برخی از پنجره های خانه های بزرگ که به صورت اُرسی احداث می شدند از شیشه های رنگی به رنگ های قرمز، سبز، آبی و زرد نیز استفاده می شده، البته این پنجره ها نسبت به سایر پنجره ها از قدمت کمتری برخوردار هستند.(میراث فرهنگی ماسوله)
ذکر این نکته نیز لازم میباشد که سرخس وحشی به طور خودرو در ماسوله و اطراف آن به فراوانی می روید و عایق آب است.ماسوله ایها این گیاه را خشک میکنند و در سقف ساختمان بین گل و چوب قرار میدهند تا آب باران را در خود نگاه دارد و بعد بر اثر تابش آفتاب بخار شود.
اکثر آنها سالی یکبار نمای بناهای خود را با گل زرد و بام آنرا با گل کبود که هر دو از کناره ماسوله رودخان بدست می آید اندود میکنند.(مقاله خانم فریده گلبو از کتاب معماری ایرانی گردآوری خانم آسیه جوادی)
ارزش های کالبدی
ویژگیهای شهری
الگوی شکلی ماسوله پلکانی است.این ویژگی شکلی ،چنان تاثیر گذار است که بازتاب آن در ریخت بندی اجزای تر کیب کننده شهر،آشکار و خواناست.
فضای شهری ماسوله بیش از هر جا در گذرهای اصلی تبلور یافته است.این گذرها ،در سازو کار با عناصر شهری همجوار،به ماسوله هویت داده اند.چنان که میتوان ویژگیهای شکلی ماسوله را چنین برشمرد:
۱٫تراز کف آنها،منطبق بر خطوط تراز زمین است،لذا در برش طولی،کفی نسبتاً هموار و یا کم شیب دارند.
۲٫برِ شمالی آنها،با بدنه شهری تعریف شده است.
۳٫از سوی جنوب فاقد بدنه است و در برش عرضی،فضای عمومی را تا لبه ی پرتگاه بام گسترش میدهد و به طور کلی تمام فضاهای معماری در اینجا به سمت جنوب باز میشود.
۴٫ارتفاع گراست و در موقعیت هایی که تندی شیب زمین اقتضا میکند،مشروط بر اینکه دسترسی آن از گذر پائین دست تامین شود و ساختمان آن بیش از تراز کف گذر بالا دست ارتفاع نگیرد،حداکثر تا سه طبقه ساخته میشود.
۵٫تقریباً نیمی از توده گذرها در دل خاک فرو نشسته است.
۶٫بام ها مسطح اند و به قلمرو عمومی اختصاص دارند.
۷٫نور و تهویه طبیعی فضاهای داخلی بنا عموماً از نمای جنوبی تامین میشود.نمای جنوبی ،مَفصَل کالبد ی برقراریِ تمام مناسبات و مراودات فضاهای درونی و بیرونی بناهاست.
بافت قدیمی:
همچون سایر شهرهای تاریخی،ماسوله نیز در طول تاریخ به دلیل اختلافات خانوادگی یا قومی و مذهبی دچار تقسیم بندی های داخلی شد و بافت کلی شهر نیز از این تقسیم بندی ها تبعیت کرده است،به طوریکه آنرا میتوان در شش قسمت کاملاً جدا از هم تقسیم کرد.
یک قسمت بازار است (مرکزیت شهر) که وجه مشترک و نقطه اتحاد سایر قسمت هاست و پنج قسمت دیگر را محله ها تشکیل میدهند که عبارتند از :
خانه بر(خونه ور)که بزرگترین محله ماسوله است و در شمال شرقی و شرق بازار قرار دارد؛
کشه سر(کسیر) در شمال بازار؛
اسد محله(اس مله) در شمال غربی بازار؛
مسجدبر(مزور) در جنوب و جنوب شرقی بازار؛
ریحانه بر(ریحونه ور) در غرب و جنوب غربی بازار؛
هر محله دارای ریز محلاتی نیز هست.
(از کتاب معماری خانه های گیلان نوشته دکتر نیکروز مبرهن شفیعی)
شکل پلکانی و مطبق شهر که در امتداد شیب کوه رو به جنوب و در طول خطوط توپوگرافی زمین کشیده است، پاسخ گوی فعالیت های روزمره شهر ماسوله می باشد. محلات اصلی چهار گانه در حال حاضر حدود ۳۵۰ خانه مسکونی را در خود جای داده اند. در گذشته ای نه چندان دور تعداد این خانه ها به بیش از ۶۰۰ واحد می رسیده است. بازار شهر نیزباحدود ۱۲۰ باب مغازه در هفت اشکوب شکل گرفته و اصلی ترین معابر شهری مستقیماً به آن راه دارند. معابر شهری ماسوله به گونه ای هستند که امکان تردد وسایل نقلیه موتوری در آن ها به هیچ وجه وجود ندارد. تا حدود پنجاه سال پیش و در فصول بهار و تابستان بازرگانان نواحی اطراف به کمک چهار پایانی چون قاطر و اسب و حتی در برخی موارد شتر در این معابر در حال تردد بودند و امروز مردمان ماسوله به کمک فرقون حمل و نقل کالا را در معابر انجام می دهند. به دلیل شیب زیاد کوه محل استقرار این شهر تاریخی از گذشته های دور و براساس تجربیات معماران تمهیدات مناسبی جهت دفع آب های سطحی و همین طور فاضلاب اندیشیده و اجرا شده است. این تمهیدات شامل چهار شاخه اصلی اگوی شهری می باشد که فاضلاب همه خانه ها به علاوه آب های سطحی جاری شده از طریق شاخه های فرعی تر به این چهار شاخه و سپس به رودخانه می رسند .
ویژگیهای معماری
وسعت این شهر۱۵۰۰۰۰ متر مربع است و اختلاف ارتفاع بلندترین نقطه تا پائینترین سطح روستا نزدیک ۱۰۰ متر است.
گذرگاهها و معابر عمومی اکثراً همان بامهای خانه ها است، به عبارت دیگر در ماسوله وقتی از کوچه ای گذر کنی از روی بام چند خانه گذشته ای و ارتباط این گذرها به وسیله پله های سنگی بلندی است که نمای کلی روستا را یکپارچه تر و زیباتر مینمایاند.
واحد های ساختمانی تشکیل دهنده بافت تاریخی شهر ماسوله ، مشتمل بر بیش از ۳۵۰ خانه مسکونی می باشند که شاخص ترین ویژگی آن ها هم جواری آنهاست. این هم جواری به گونه ای در نظر گرفته شده که باعث می شود تمام خانه ها زنجیروار و به هم پیوسته در امتداد خطوط توپوگرافی زمین قرار داشته باشند. هر واحد مسکونی نیز بین یک تا چهار طبقه دارد که بیش از ۷۰% آن ها به صورت دو طبقه احداث شده اند. به طور معمول پائین ترین طبقه غیر مسکونی بوده و کاربرد آن ها انبار و طویله بوده است. راهروی ورودی خانه نیز در این طبقه واقع است . طبقات فوقانی نیز شامل فضاهای مسکونی بوده اند. طبقه پائین از مصالح سنگی و طبقات فوقانی از خشت بنا می شده است. این معماری به گونه ای سـازگار با شرایط اقلیمـی ، توپـوگرافیکـی و اجتماعـی ، فضـاهـای داخلـی تقریبـاً یکسانی را شامـل می شده اند. این فضاها عبارتند از: اتاق اصلی، اتاق زمستانی، راهروی ورودی، فضای راه پله، انبار و دستشوئی . کوچک ترین خانه نمونه با مساحتی حدود ۶۰ متر مربع در دو طبقه تمامی فضاهای فوق را شامل می شده و تفاوت آن با بزرگ ترین خانه نمونه که حدود ۳۰۰ متر مربع بوده در تعداد این فضاها می باشد. آفتاب گیری ساختمان ، هدایت سریع آب باران جاری شده بر بام ، هم جواری دقیق و متناسب با ساختمان های طرفین و چگونگی ارتباط با شارع عام مهم ترین معیارهای طرح یک خانه بوده است.
در این شهر خانه ها بیشتر دوطبقه و به ندرت یک و یا سه طبقه است.
دالان ، انبار و پله های بلندی که طبقه همکف را به طبقه دوم پیوند میدهد جزء اساس این نوع معماری است.
در خانه های بزرگتر،اتاق نسبتاً بزرگی است که محل پذیرایی مهمان است و اتاق کوچکتری که نشیمنگاه دائمی ساکنان خانه است ،مقر زمستانی خانواده است.در این خانه هاست که فقط سیاهچال وجود دارد،بعلاوه تالار که عبارت از ایوان کوچکی است،قسمت های مختلف یک خانه بزرگ و کامل و اشرافی را در ماسوله تشکیل میدهد..
خانه های کوچکتر ساده تر است و فضاهای کمتری دارد.
دو نمونه از خانه های اشرافی که از به نسبت دیگر خانه ها از آسیب کمتری برخوردار است و در سازمان میراث به ثبت رسیده اند را در اختیار شما عزیزان قرار داده ام.
خانه تلاوتی(کاردان)
این بنا با مساحت تقریبی ۱۳۸ متر مربع در محله کشه سر ماسوله واقع شده است.بنا دو طبقه است که از داخل به هم مرتبط نیستند و هر یک ورودی جداگانه ای در دوسطح متفاوت تراز زمین دارند.رنگ نمای بنا به جز دیوارهای سفید بالکن،به رنگ زرد اخرا(رنگ خاک منطقه) هستند.طبقه همکف فقط شامل یک اتاق و طبقه دوم، شامل چهار اتاق و یک راهرو است.اتاق ها به هم راه دارند و در میان آنها دو اتاق به بالکن دسترسی دارند.
دیوارهای اتاق ها همه دارای تاقچه و درها و پنجره ها همگی چوبی هستند.
از ویژگی های آن میتوان به بالکن مثلثی شکل آن که تنها در این بنا دیده میشود،اشاره کرد.
عکس های پوشه تلاوتی
خانه گلابتین کامران(حبیب ملکی)
این بنای دو طبقه با مساحت تقریبی ۲۴۰ مترمربع در محله کشه سر ماسوله واقه شده است و یکی از بناهای قدیمی ماسوله محسوب میشود.
این بنا دو طبقه است و مساحت هر دو طبقه یکسان است.طبقه همکف از دو بخش مجزا و مستقل تشکیل شده و به همین دلیل دو در ورودی در نمای بنا دیده میشود.دسترسی هر بخش به طبقه اول ،از طریق پلکان داخلی متعلق به همان بخش انجام میشود.
برخلاف طبقه همکف،در طبقه اول تمام دیوارهای داخلی ،تاقچه پوشند و همه اتاقها به هم ارتباط دارند.در طبقه اول به جز دو فضای پلکان،هفت اتاق وجود دارد.
از ویژگی های این بنا میتوان به بالکن (تالار) و پنجره های گره چینی آن اشاره کرد.
عکس های پوشه کامران
مسجد جامع
مسجد جامع شهر تاریخی ماسوله که از نشانه شهریت این مسجد می باشد در محله ی مسجدبر و متصل به ضلع جنوبی بقعهی امام زاده عون بن علی(ع) قرار دارد. این بنا بر اساس مستندات موجود در ابتدا سه طبقه بوده که در دورههای گذشته طبقه همکف بنا که اختصاص به فضای آشپزخانه داشته است با آوار پر شده بوده است. سطح اشغال بنا حدود ۱۰۰ مترمربع، شبستان زنانه در طبقه دوم و شبستان مردانه در طبقه اول قرار دارد.
نقشه جانمایی
مسجد کَشِِ سَر
مسجد کَشِِ سَر که در مرکز محله کش سر ماسوله قرار داردشامل شبستان مردانه در طبقه اول، شبستان زنانه در نیم طبقه دوم و فضاهای خدماتی در انتهای طبقه دوم می باشد که ورودی جداگانه ای از ضلع شمالی بنا دارد. این مسجدکه در طول سالیان دستخوش تغییرات زیادی بوده است در حال حاضر به صورت بنایی دو طبقه است که از دو بخش اصلی و الحاقی تشکیل میشود.
بخش اصلی بنا,در طبقه اول,یک فضای مستطیل شکل به ابعاد ۶٫۵٫۶ متر میباشد که در بخش شمالی آن تغییراتی در حال انجام است.به این ترتیب که با ایجاد یک فضای مستطیلی شکل در بخش شمالی و ایجاد طبقه دوم بر روی آن الحاقاتی به این بنا افزوده شده است.
راه دسترسی به این طبقه به دو صورت امکان پذیر است:
۱-پلکان چوبی که از درون بنا راه دسترسی به طبقه دوم را ممکن می ساخته است.
۲-از طریق دری که در بخش شمالی دیوار غربی در قسمت الحاقی به بنا افزوده شده است.
دید از جنوب
نقشه جانمایی
منابع:
میراث فرهنگی شهر تاریخی ماسوله
کتاب معماری ایرانی,گردآورنده خانم آسیه جوادی
کتاب معماری خانه های گیلان نوشته دکتر نیکروز مبرهن شفیعی
